İslam Aile Hukukunda Evlilik Nafakası Olarak Mesken (Osmanlı Uygulaması)

İslam hukukunda evlilik, akrabalık ve mülkiyet nafakası şeklinde üç çeşit nafaka vardır. Bu çalışmada evlilik nafakası kapsamında yer alan mesken nafakası öncelikle dört mezhebin görüşleri çerçevesinde ele alınacaktır. Daha sonra Osmanlı Dönemi fetvaları ve mahkeme kararlarından hareketle kadının hakkı olan mesken nafakası, İslam aile hukukunun Osmanlı tatbikatı özelinde işlenecektir. Osmanlı Dönemi’nde İslam hukukunun tatbik edildiği ve bu bağlamda Hanefî mezhebinin resmi mezhep olarak benimsendiği kabul edilmektedir. Çalışmanın sonucunda mesken nafakası özelinde Osmanlı Dönemi’nde Hanefî görüşlerinin tatbik edilip edilmediğini tespit etmek mümkün olabilecektir. İslam aile hukukunda kadının hakkı olan evlilik nafakasının kapsamına yeme, giyinme, mesken, tedavi ve hizmetçi masrafları girmektedir. Mesken, bir evde veya onun bir bölümünde bir şahsın veya ailenin devamlı surette oturduğu yer anlamındadır. Bunun şer‘î mesken olabilmesi için en azından tuvalet ve mutfak gibi müştemilâtı bulunmalıdır. Mesken, kocanın nikâhlı eşiyle aile hayatı yaşayabilmesi için hukuken bulunması gereken şartlardandır. Kadın meskene taşınıp kocasıyla zifafa girdikten sonra nafaka haklarına sahip olmaktadır. Ancak mesken hazır olduğu halde kadının oraya taşınmaması veya taşındıktan sonra kocasından izin almaksızın evi terk etmesi nüşûz sayılmakta ve bundan ötürü kadın nafaka haklarını yitirmektedir. Bununla beraber kadına mehir verilmemesi, zifaf gerçekleşmediği halde kadının kocasının rızasıyla anne babasının evinde kalması, meskenin şer‘î vasıfları taşımaması, kadının ikinci eş veya kaynana kayınbabası ile aynı meskende ikamet etmek istememesi, kocanın eşini boşamaksızın meskeninden kovması, kocanın rızasıyla kadının başka bir evde ikamet etmesi gibi gerekçelerle kadın nüşûz yapmış sayılmaz ve kadının nafaka hakları devam eder. Osmanlı mahkeme kayıtlarına bolca yansıyan “mesken-i şer’i” tabiri ile ifade edilmek istenen şey Hanefî kaynaklarında tanımlanan meskenle aynıdır. Hanefîlerin bir meskenin hukuken mesken sayılabilmesi için aradıkları asgari ölçü, onun mutfak, tuvalet gibi müştemilâta sahip, kilitlenebilen bir oda/mekân olmasıdır. İlgili mahkeme kayıtlarında da “mesken-i şer‘i” ile kastedilen ve mahkemece görevlendirilen bilirkişilerin dava konusu meskenin “mesken-i şer‘i” olup olmadığını incelerken zikredilen asgari kıstasları dikkate aldıkları görülmektedir. Mahkemeler, kadının nâmahremle aynı ikamet etmesini ve evin güvensiz bir mahallede olmasını meskenin, şer‘îliğinin bozulmasına sebep saymakta ve böyle bir durumdaki kadına yeni bir meskenin hazırlanmasına karar vermektedir. Mahkeme kayıtlarında kadının mehr-i muaccelini almadığı için kocasına itaat etmemesine hakkının olduğuna dair kararlar bulunmaktadır. Dolayısıyla bu durumlarda kadınların nafaka hakları devam etmektedir. Aynı şekilde mehr-i muaccelini aldığı halde kocasına itaat etmeyen ve onun meskenine taşınmayan kadınlara da böyle bir haklarının olmadığı yönünde kararlar verilmektedir. Dolayısıyla bu durumdaki kadınlara nafaka ödenmemektedir. Ayrıca kadının oturduğu meskenin, şer‘î mesken vasfını yitirmesi-taşımamasından dolayı onun evi terk etmesi, evin şer‘î mesken olmasına rağmen kadının ikinci eşle veya kaynana ile aynı evde oturmaması, nüşûz sayılmayacak gerekçelerle kocasının evine taşınmaması ve evden kovulması gibi durumlarda onların nafaka taleplerine mahkemeler müspet yönde kararlar vermektedir. Bunların yanı sıra mahkemeler, nüşûz yapan kadınların nafaka haklarının olmadığına hükmetmektedir.Kadının mesken hakkı özelinde ele alınan bu çalışma ile İslam hukukunun Osmanlı Dönemi tatbikatında Hanefî mezhebi görüşlerinin yürürlükte olduğu tespitini yapmak mümkündür.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku, Aile Hukuku, Nafaka, Mesken

Housing as Marriage Alimony in Islamic Family Law (Ottoman Application)

There are three types of alimony in Islamic law: marriage, relationship and property. In this study, residential alimony, which is included in the scope of marriage alimony, will be discussed primarily within the framework of the views of four sects. Then, based on the Ottoman era fatwas and court decisions, the right of a woman to live in alimony will be dealt with in the Ottoman practice of Islamic family law. It is accepted that Islamic law was applied throughout the Ottoman era and in this context, the Hanafi sect was adopted as the official sect. As a result of the study, it will be possible to determine if Hanafi views were applied during the Ottoman era, especially in terms of housing alimony. Food, clothing, housing, treatment and maid expenses are included in the scope of marriage support, which is a right for women in Islamic family law. Housing means the place where a person or family permanently resides in a house or part of it. In order for this to be a legal residence, at least it must have parts such as toilet and a kitchen. The house is one of the legal conditions for the husband to live a family life with his wife. By the time a woman moves to the house of marital life and becomes a wife, she has the right of alimony. However, it is considered disobedience for a woman not to move there even though the house is ready, or to leave the house without getting permission from her husband after moving, and therefore, she loses her right to alimony. However, the woman is not deemed to have disobeyed for reasons such as the "dowry (al-mahr)" is not given to the woman, although the first sexual intercourse does not take the woman stays in her parents’ house with the consent of her husband, the house does not have the characteristics of the legal residence, the woman does not want to live in the same house as the second wife or mother-in-law, the husband expels his wife from the house without divorcing, living in another house with her husband’s permission and the woman’s alimony rights continue. What is meant by the phrase “legal residence (al-maskan al-shar‘ī)”, which is abundantly reflected in the Ottoman court records, is the same as the dwelling defined in Hanafi sources. The minimum criterion that Hanafis seek for a dwelling to be legally considered a dwelling is that to be a lockable room/space with parts such as a kitchen and toilet. In the relevant court records, it is seen that the experts appointed by the court, which is meant by “legal residence”, take into account the minimum criteria mentioned when examining whether that dwelling in question is “legal residence”. Courts consider that the woman’s residence with the same foreigner and the fact that the house is in an unsafe neighborhood cause the religiousness of the dwelling to deteriorate, and they decide to prepare a new dwelling for the woman in such a situation. There are decisions in the court records that the woman has the right not to obey her husband because she has not received her dowry in advance. Therefore, in these cases, women’s alimony rights continue. Likewise, women who do not obey their husbands and do not move to their house, even though they have received their dowry in advance, are decided that they do not have such a right. Therefore, alimony is not paid to women in this situation. In addition, in cases such as the woman leaves the house because it does not qualify as a legal residence, the woman does not live in the same house with the second wife or mother-in-law despite the fact that the house is a legal residence, not moving to her husband’s house for reasons that cannot be considered disobedient, and being expelled from the house, the courts make positive decisions regarding their alimony demands. In addition to these, the courts have ruled that women who commit disobedience do not have the right to alimony. Throughout this study, which is handled specifically on women’s right to residence, it is possible to determine that Hanafi sect views are valid in the application of Islamic law in the Ottoman era.

Keywords:

Islamic Law, Ottoman Law, Family Law, Alimony, Housing,

PDF

___

Ahterî, Muslihuddin Mustafa. Ahterî-i Kebîr. İstanbul: Dâru’t-tabâatü`l-Âmire, 1293/1876.

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. el-Müsned. thk. Şuayb el Arnâvût-Âdil Murşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1421/2001.

Akbulut, Halil İbrahim. 494 Nolu Galata Şer‘iyye Sicilinin Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.

Aydın, M. Âkif. Osmanlı Hukuku Devlet-i Aliyye’nin Temeli. İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.

Aynî, Mahmud b. Ahmed b. Musa. el-Binâye fî şerhi'l-Hidâye. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1410/1990.

Bâcî, Ebü’l-Velid. el-Müntekâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed Atâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.

Bahçeci, Gönül. 35 Nolu Antakya Şer‘iyye Sicili. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.

Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1976.

Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.

Buhûtî, Mansur b. Yunus b. İdris. Keşşâfü’l-kınâ‘ an metni’l-İknâ‘. thk. Muhammed Emîn ed-Dinnâvî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1418/1997.

Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh, thk. Ahmed Abdulgafur Attar. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1990.

Cündî, Halîl b. İshâk b. Mûsâ. Muhtasar-ı Halil. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.

Çeker, Orhan. Nafaka Kanunu. İstanbul: Ebru Yayınları, 1985.

Çelik, Mehmet Yusüf. 50 Nolu Antakya Şer‘iyye Sicili. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.

Çolak, Abdullah. İslâm Aile Hukuku. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2018.

Demircan, Arzu. 20/1 Numaralı Kırşehir Şer‘iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.

Dirik, Mehmet. “İslam Aile Hukukunda Kocanın Nafaka Mükellefiyetini Düşüren Haller”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 25 (2015), 135-159.

Döndüren, Hamdi. “Mesken”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/316-317. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2004.

Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebûssuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitapevi, 1972.

Ebû Zehra, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. 3. Basım. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî,1377/1958.

Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.

Ergün, Mehmet Özgür. 653 Numaralı Karahisar-ı Sâhib Şer‘iyye Sicili. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.

Ezherî, Salih Abdussemi‘. Cevâhirü’l-iklîl alâ Muhtasari’l-İmami Halil. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’s-Sekâfiyye, ts.

Günay, Hacı Mehmet. “Süknâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/48-50. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.

Günay, Hacı Mehmet. “Nüşûz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/303-304. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.

Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim. Mülteka’l-ebhur. thk. Vehbî Süleyman el-Ulbânî. 2 Cilt. b.y.: y.y., 1406/1986.

Hallâf, Abdulvehhâb. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1410/1990.

Hukûk-ı Aile Kararnâmesi. haz. Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2016.

İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. thk. Ali Muhammed Muavved. 13 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.

İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 3. Basım, 1417/1997.

İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.

İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. b.y.: Matba‘atü’l-İlmiyye, 1417/1997.

İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. thk. Ali Muhammed Muavved. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2007.

Kaleli, Dilek. 1764/10 Numaralı Samsun Şer‘iyye Sicili. Samsun: Ondokuz Mayıs İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.

Karaca, Zülfiye. 23 Numaralı Kırşehir Şer‘iyye Sicili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.

Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zehîra. thk. Muhammed Bûhubze, 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyye, 1415/1994.

Karaoğlan, Arslan. “İhtiyaçlar Hiyerarşisini ve İktisadın Bireyini Kur’ânın Bazı Âyetleri Üzerinden Değerlendirme”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/8 (2020), 202-233.

Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mesûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım 1407/1986.

Kavak, Ayşe. 12 Numaralı Mühimme Zeyli. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.

Kızmaz, Ayşe Banu. 232 Numaralı Maraş Şer‘iyye Sicili. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.

Koşum, Adnan. "Osmanlı Örfi Hukukunun İslâm Hukukundaki Temelleri". SÜİFD I2/17 (2006), 146-160.

Kudûrî, Muhammed b. Ahmed b. Cafer. el-Muhtasar. thk. Kamil Muhammed Uveyda, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.

Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 10. Basım, 2009.

Merğînânî, Ebü'l-Hasan Burhânüddîn b. Abdilcelil. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Muhammed Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.

Müzenî, İbrâhim İsmâil b. Yahya b. İsmâil. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavved. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1994.

“Nafaka”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye. 41/34-100. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1422/2002.

Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Minhâcu’t-tâlibîn. thk. Muhammed Tahir Şaban. Lübnan: Dâru’l-Minhâc, 1426/2005.

Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Kitâbu’l-Mecmû şerhü’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî. thk. Muhammed Necib Mutî. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.

“Nüşûz”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye. 40/283-318. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1421/2001.

Özdemir, Hacı Bayram. XXVI Numaralı Antalya Şer‘iyye Sicil Defteri. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.

Savur, Hayrettin. Siirt’in Sosyal ve EkonomikYapısı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.

Serahsî, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.

Siligül, Mehtap. Karahisar-ı Sâhib Sancağı’nın 615 No’lu Şer‘iyye Sicili. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.

"Süknâ", el-Mevsû‘atü'l-fıkhıyye. 25/106-130. Kuveyt: Vizâretü'l-Evkaf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1412/1992.

Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. Ankara: TBMM Kütüphanesi, 1927/841.

Şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi, Behcetü’l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya-Betül Algın-Zeynep Trabzonlu-Asuman Erkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.

Şeyhülislâm Minkârizâde Yahya Efendi. Fetâvâ-yı Yahya Efendi. Londra: British Museum, 135, 1a-378b.

Şirbînî, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ ma’rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1418/1997.

Şola, Erhan. 537 Numaralı Karahisar-ı Sâhib Sancağı Şer‘iyye Sicili. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.

Taştan, Yusuf. 2147 Nolu Safranbolu Şer‘iyye Sicili Transkripsiyonu. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.

Tokkan, Ömer. 626 Nolu Karahisar-ı Sâhib Sancağı’nın Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Kars: Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.

Yaman, Ahmet. İslâm Aile Hukuku. Konya: Yediveren Yayıncılık, 4. Basım, 2002.

Zebîdî, Ebu Bekir b. Ali. el-Cevheretü’n-neyyire şerhu Muhtasari’l-Kudûrî. b.y.: y.y., ts.

Zeydan, Abdulkerim. el-Mufassal fî ahkâmi’l-mer’e ve beyti’l-müslim fî’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. 11 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1993.

Zeyla‘î, Fahruddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: Matba‘atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1313/1896.

Zorlu, Mehmet. 1888-1889 Yıllarına Ait Samsun Şer‘iyye Sicilinde Yer Alan Belgelerin Tahlili. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.