16. Yüzyıl Osmanlısında Kur’ân Okuma Karşılığı Ücret Alma Tartışmaları: Birgivî Zeyrekzâde Örneği

Bir vakıf medeniyeti olarak tarif edilen Osmanlı devletinde XV. asırdan devletin yıkılışına kadar varlığını sürdüren vakıf çeşitlerinden biri de para vakıflarıdır. Para vakıflarının türleri arasında Kur’ân-ı Kerîm okunması için kurulan vakıflar da yer almaktadır. Diğer vakıflar gibi bu tür vakıflar da Osmanlı Devletinin sonuna kadar faaliyetlerini sürdürmüş, beraberinde konu hakkındaki tartışmalar da devam etmiştir. Ücret karşılığı Kur’ân okuma konusunu ele alan eserlerden biri Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573) tarafından yazılan İnkazü’l-hâlikîn adlı risaledir. Ücret karşılığı Kur’ân okumanın caiz olmadığı görüşü savunulan bu risale günümüz araştırmacıları tarafından bilinen ve hakkında çalışmalar bulunan bir eserdir. Bu eser sadece günümüzde değil yazılmasının akabinde de ilmî münakaşalara konu olmuş bir çalışmadır. Mesela Zeyrekzâde Emrullah el-Hüseynî tarafından yazılan Risâle fî cevâzi ahzi'l-ücreti li-kıraeti'l-Kur’ân adlı eser Birgivî’nin risalesine reddiye olarak kaleme alınmıştır. Ayrıca Zeyrekzâde’nin bu eseri ücret karşılığı Kur’ân okumanın caiz olduğu görüşünü delilleri ile birlikte genişçe ele alan nadir eserlerden biridir. Bu çalışmada her iki müellifin görüşleri mukayeseli olarak ele alınacaktır. Ancak burada iki müellifin değindiği muhtelif hususlar değil yalnızca ortak olarak ele aldıkları konulara ve meselelere değinilecektir. Bunda da amaç sosyal zemini olan fıkhî bir meseleyi ele almadaki farklılığı münakaşa etmektir.

Anahtar Kelimeler:

Islâm Hukuku, Para Vakıfları, Ücret, Kur’ân, Birgivî, Zeyrekzâde

The Discussions of Reading the Quran for a Fee in the 16th Century Ottoman: The Example of Birgivi Zayrakzāda

One type of the pious foundations which subsisted from the fifteenth century until the collapse of the empire in the Ottoman Empire, which is described as a civilisation of foundation, is the money foundations. Among these money foundations, there are foundations established for the recitation of Qur’an. These foundations, like the others, had subsisted till the collapse of the Ottoman Empire, but discussions about them continued. One of the works which discusses the recitation of Qurʾān for a fee is the epistle named as “İnḳāẕü’l-hâlikîn” written by Birgivī Meḥmed Efendī (d. 1573). He alleges in this epistle, which is well known among the modern researchers and about which there are some studies, that the recitation of Qur’an for a fee is not licit. This epistle is not only discussed today, but at the time it was written it had been discussed among the scholars. For example, Zeyrekzāda Emrullah al-Ḥusaynī had written a refutation titled as “Risala fi cavazi akhzi’l-ucrati li-qıraati’l-Qur’an” against the epistle of Birgivi. Also, this is very rare work that discussed widely with the proofs that the recitation of Qurʾān is licit. In this article, the views of two authors will be treated comparatively only in terms of common points. The aim of this study is to discuss the juridical issue which has a social aspect from the view of two authors that have different approaches.

Keywords:

Islamic Law, Money foundations, Fee, Qurʾān, Birgivī, Zeyrekzāda,

PDF

___

Abazi, Kübra. XVII. Asrın İlk Çeyreğinde Bursa'da Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıfların Kuruluş Amaçları ve İşleyişleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el- Arnavut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
Akkündüz, Ahmed. “Ebüsuûd Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/365-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Atâyî, Nevʻîzâde. Hadâikuʼl-Hakâʼik fî Tekmiletiʼş-Şakâʼik. haz. Suat Donuk. 2 Cilt. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
Ateş, Mustafa. Son Dönem Osmanlı Fakihlerinden İbn Âbidîn'in Fıkıhçılığı (Reddü'l-Muhtâr Örneği). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Baktır, Mustafa. “Mahmûd Hamza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/365-366. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. nşr. Muhammed Abdurrahmân el- Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
Birgivî, Mehmed b. Pir Ali. İnḳāẕü’l-hâlikîn (Resâil-i Birgivî içinde), haz. Ahmed Hâdî el-Kassâr, Beyrut, Dâru’l- kütübi’l-ilmiyye, 2011.
Birgivî, Mehmed b. Pir Ali. eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye. thk. Muhammed Nazım en-Nedvî. Dımaşk: Daru’l- Kalem, 1967.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
Cebeci, İsmail. “İngilizce Literatürde Osmanlı Dönemi Fetva Çalışmaları”. TALİD 11/22 (2013), 127-145.
Cengiz, Osman. 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları. İstanbul: Ketebe, 2019.
Çelebi, İlyas. “Rukye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/219-222. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Düzdağ, M. Ertuğrul. Seyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1972.
Düzenli, Pehlül. Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’âs b. İshak es-Sicistanî. Süneni Ebî Dâvud. Tahkik: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, t.y.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
Erdoğan, Mehmet. “İslam Hukuk Nazariyatında ve Tatbikatta Ücret”. Mukayeseli Hukuk ve Uygulama Açısından İşçi-İşveren Münasebetleri. 125-142. İstanbul: İlmi Neşriyat 1990.
Imber, Colin. Şeriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk. çev. Murteza Bedir. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve't-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru't-Tunusiyyetü li'n-Neşr, 1884.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdulaziz b. Abdullah İbn Bâz. 13 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, 1960.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, t.y.
Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu. Türkçe Meal ve Tefsir. 4 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
Koca, Ferhat. “İbadet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/240-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Koyunoğlu, H. Hüsnü. “Para Vakıfları: Muhasebe Defterlerine Göre 17. Yüzyıl İstanbul Uygulaması”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8-1 (Şubat 2008), 253-303.
Kurt, İsmail. Para Vakıfları: Nazariyat ve Tatbikat. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1996.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdu’l-Hasan et-Türkî. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
Lekesiz, M. Hulusi. 16. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Prütanist) Bir Eleştirisi: Birgivi Mehmed Efendi ve Fikirleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
Mergīnânî, Ebu'l-Hasen Bürhanüddin. el-Hidâye fî şerhi bidâyeti'l-mübtedi. thk. Tallâl Yusuf. 4 Cilt. Beyrut: Darü ihyai't-türasi'l-Arabî, 2010.
Meyan, Ahmet Faruk. Birgivî Vasiyetnâmesi Kadızade Şerhi. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1979.
Ocak, Ahmet Yaşar. “Kanûnî Sultan Süleyman Devrinde Bir Osmanlı Heretiği: Şeyh Muhyiddin-i Karamanî”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan. 473-484. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1991.
Okur, Kaşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7-8 (Aralık 2005), 33-58.
Okur, Kaşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Örfün Kaynak Değerine İlişkin Birgivî ve Ebussuud Arasındaki Tartışmalar”, Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî, ed. Mehmet Bayyiğit vd. 1/57-78. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
Özcan, Tahsin. “İbn Kemal’in Para Vakıflarına Dair Risâlesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 31-41.
Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1981.
Şener, Mehmet. “Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/409-412. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Şimşek, Mehmet. “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münâkaşalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (1986), 207-220.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. thk. Muammed Fuâd Abdülbâkî v.d. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebetu ve Matbaatu’l-Albâbî, 2. Basım, 1975.
Yavuz, Erhan. XVI. ve XVII. Yüzyıl Osmanlı Ekonomisinin Finansmanında Vakıfların Rolü. Ankara: Başkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 9 Cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2015.
Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Tefsîru’l-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîli fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2009.
Zeyrekzâde, Emrullah Muhammed b. Seyrek el-Hüseynî. Risâle fi cevâzi ahzi’l-ücre ala tilâveti'l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 001559, 113a.
Zeyrekzâde, Emrullah Muhammed b. Seyrek el-Hüseynî. Risâle fi cevâzi ahzi’l-ücre ala tilâveti'l-Kur’ân. Kayseri: Raşid Efendi Kütüphanesi, Raşid Efendi, 000685, 1b-6b.
Zeyrekzâde, Emrullah Muhammed b. Seyrek el-Hüseynî. Risâle fi cevâzi ahzi’l-ücre ala tilâveti'l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kasidecizade, 000710, 10a-16b.