Şî‘î İsnâ‘aşeriyye Kaynaklarında Buhârî’ye ve el-Câmi‘u’s-sahîh’ine Yönelik Tenkitler

İslâm dünyasında geçmişten günümüze başlıca şu iki temel itikadî mezhep var olagelmiştir: Ehl-i sünnet ve Şî‘a. İhtilâf sebepleri tarihte kalmış olan bu iki mezhebin ayrılıklarının bugüne taşınmasını sağlayan, asırlar boyunca her iki mezhebe mensup âlimlerin yaptıkları çalışmalar ve inşa ettikleri düşünce örgüsüdür. İslâmî ilimlerin hemen her alanında Sünnî düşünceye tenkitler yönelten Şî‘î ulemâ, hadis alanında da birtakım eleştirilerde bulunmuştur. Buhârî’ye yönelik eleştiriler de çalışılan bu tür kaynaklar içinde hatırı sayılır bir yekûn oluşturmaktadır. Ulaşabildiğimiz kaynaklardan tespit edebildiğimiz kadarıyla el-Câmi‘u’s-sahîh’e yöneltilen eleştirileri üç grupta toplamak mümkündür. Birincisi, Buhârî’nin (v. 256/870) kitabı üzerinden dile getirilen fakat aslında tüm Sünnî hadis kaynaklarını ilgilendiren genel nite-likli eleştirilerdir. İkincisi, hadisçiliğine dair teknik tenkitler, üçüncüsü de Buhârî’nin kitabına aldığı bir kısım hadislerin muhtevalarına dair eleştirilerdir. Söz konusu rivâyetlerin tama-mını bu makalede zikretmek imkân dâhilinde olmamakla birlikte, eleştirilerin yoğunluk gösterdiği tenkit noktalardan bazılarına değinmek mümkündür. Kısaca ifade etmek gerekirse, bu çalışmada Şî‘î İsnâ‘aşeriyye kaynaklarında Buhârî’ye ve el-Câmi‘u’s-sahîh adlı eserine yönelik tenkitlerin ana hatlarıyla gösterilmesi ve her bir tenkidin genel bir değerlendirilmesinin yapılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, , Buhârî, , el-Câmi‘u’s-sahîh, Şî‘â İsnâ‘aşeriyye, tenkit

PDF

___

Abdulhayy el-Leknevi, er-Raf‘ ve’t-tekmîlfi’l-cerh ve’t-ta‘dîl (Kahire: Daru’s-selâm, 2009), s. 97-105.
Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü (İstanbul: İFAV, 2012), s. 304.
Abdullâh el-Mâmekânî, Tenkîhu’l-makâl fî ilmi’r-ricâl (Necef: Müessesetü âli beytliihyai’l-türâs, 1349), I, 214-216.
Abdurrahmân Bâkırzâde, “Sahîh-i Buhârî ve Tahrif-i Hakikat”, Tahkîkat-ı Kelâmî, 15 (1395/1975), s. 119-142.
Abdussamed Şâkir, Nazra ‘âbire ilâ Sihâhi’s-sitte, (y.y.,ts.) s. 58.
Abdülğaniy el-Meydânî el-Ğuneymî, Keşfu’l-iltibâs ammâ evredehu’l-imâm el-Buhârî ‘alâ ba‘di’n-nâs, thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde, (Halep: Mektebetü’l-matbaâti’l-İslâmiyye, 1414/1993)
Abdülhüseyn Abdülhâdî el-Ubeydî, Cevle fî Sahîhi’l-Buhârî –hivar beyne’l-‘akl ve’n-nakl- (Kum: Mektebetü’l-Fedek, 1430/2009), s. 81.
Abdüsselâm el-Mübârekfûrî, Sîretü’l-İmâmi’l-Buhârî (Mekke: Dâru’l-‘ilmi’l-fevâid, 1422/2001), I, 349-353.
Ahmad Snobar, “Esbâbu ‘Udûli’l-İmâm el-Buhârî ‘ani’t-Tahrîcli’l-İmâm Ca‘fer es-Sâdık fi Sahîhih”, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), X/2, (2012), s. 41-60.
Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Hedyü’s-sârî mukaddimetü Fethi’l-bârî, thk. Abdülkâdir Şeybetü’l-Hamd, (Riyad, 1421/2001), s. 6.
Ahmet Tahir Dayhan, “İlk Dönem Hadis Tarihinde Manayla Rivâyet Meselesi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, XIII/1 (2000), s. 93-100.
Ahmet Tahir Dayhan, Buhârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkitler (Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995), s. 77-80.
Ali Hüseyn el-Meylânî, Nefehâtü’l-ezhâr fi hulâsati akabâti’l-envâr (y.y, ts.), XV, 51-54.
Ali Seccadîzâde, “Kâveşî der Câygahi Kur’ân der Câmi‘-i Buhârî”, Âmûzehâ-yı Kur’ânî 14 (1390/1970) s. 65-80.
Ca‘fer es-Sübhânî, Külliyyât fî ‘ilmi’r-ricâl (Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 1425/2004) s. 176-178.
Celâluddîn es-Suyûtî, Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî (Kahire: Dâru’l-Hadis, 2004), s. 69-71.
Cemal Sofuoğlu, “Muhammed Sâdık Necmî’nin Buhârî’ye Yönelttiği Bazı Tenkidler”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (1989), s. 89-94.
Cemal Sofuoğlu, “Şî‘a’nın Sahibiler Hakkındaki Bazı Görüşleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV (1981), 533-538.
Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî, İhtiyâru Ma‘rifeti’r-ricâl (Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1427/2006), s. 404.
Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb el-Küleynî, el-Kâfî (Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, 1388/1968), I, 53)].
Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Ali en-Necâşî el-Esedî, Fihristu esmâi Mûsânnifi’ş-Şî‘a (Beyrut: Şeriketü’l-a‘lemîli’l-matbû‘ât, ts.), s. 427.
Ebu’l-Kasım b. Ali Ekber el-Mûsevî el-Hûî, Mu‘cemuricâli’l-hadîs ve tafsîlitabakati’r-ruvât (y.y.: Müessesetü’l-İmâm el-Hûî el-İslâmiyye, ts.), s. 209-229.
Enbiya Yıldırım, “Hadislerin Manayla Rivâyeti” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1996), s. 279-314.
Fethullâh b. Muhammed Cevâd, “Şeyhu’ş-şerî‘a el-İsbehânî”, el-Kavlu’s-sarâh fi’l-Buhârî ve Sahîhihi’l-câmi‘ (Kum: Müessesetü imâm Sâdık, 1422/2001), s.165-240.
G. H. A. Juynboll, Muslim Tradition, (Amerika: Cambridge Studies in Islamic Civilization, 1983, s. 55-57).
H. Hilmi Merttürkmen, “Buhârî’nin Ebû Hanîfe’ye İtirazları ve Aralarındaki İhtilaflar” (doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1976).
Hârun Reşit Demirel, “Adâlet Kavramı ve Şî‘a’da Sahâbe’nin Adâleti Meselesi” Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, II/3, 2015, s. 41-76.
Hârun Reşit Demirel, “İbn Hacer’in Takrîbu’t-Tehzîb’de Buharî’nin Bid‘at Ehli Olmakla Cerh Edilen Râvîlerinden Bahsetmesi ve Hedyu’s-Sârî (Mukaddime)deki Müdafası” EKEV Akademi Dergisi, II/3 (2000), s. 29-59.
Hasen Muhammed Mekkî, el-İlâhiyyât ‘alâ hüde’l-kitab ve’s-sünne ve’l-‘akl, hz. Ca‘fer es-Sübhânî, (Kum: Müessesetü’l-İmâm Sâdık, 1430/2009), I, 197-204.
Hâşim Ma‘rûf el-Hüseynî, Dirâsât fi’l-hadîs ve’l-muhaddisîn (Beyrut: Dâru’t-ta‘âruf, ts.), s. 120.
İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî, Mukaddimetü İbni’s-Salâh ve mehâsinü’l-ıstılâh (Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.), s. 168).
İbrahim Kutluay, İmâmiyye Şî‘ası’na Göre Cerh ve Ta‘dil (İstanbul: Rağbet Yay., 2012), s. 264-266.
İsmail Lütfi Çakan, “İmâm Buhârî’nin Buhârâ Emiri ile Münasebetleri”, Uluslararası Büyük Türk-İslâm Bilgini Buhârî Sempozyumu Tebliğleri (Kayseri, 18-20 Haziran 1987), ed. Ahmet Hulûsi Köker (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1996), s. 39-45.
Kemalettin Özdemir, “Senet ve Ana Kaynakları Açısından Şî‘î-İmâmiyye’de Hadis (el-Kafi Örneği)”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 27 (2005-2006), s. 136-138.
M. Enes Topgül, Hadis Râvîlerinde Şî‘îlik Eğilimi, (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010), s. 24-32.
M. Mustafa el-A‘zamî, “Buhârî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VI, 368-372.
M. Said Hatiboğlu,“Müslüman Âlimlerin Buhârî ve Müslim’e Yönelik Eleştirileri”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, X/1-2-3 (1997), s. 6).
M. Yaşar Kandemir, “Nesâî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXII, 563-567).
M. Yaşar Kandemir, “Sahîhayn’e Yöneltilen Tenkidlerin Değeri”, Sünnetin Dindeki Yeri Sempozyumu (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010) s. 356
Mahmud Ebû Reyye, Advâ'‘ale’s-sünneti’l-muhammediyye (Kahire: Dâru’l-meârif, ts.), s. 272.
Mehmet Bilen, “Sahîh-i Buhârî’de Tekrar Meselesi”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII/I (2006), s.149-161.
Mehmet Eren, “Buhârî’nin Sahîh’inde Re’y Ehline İtiraz Ettiği Bazı Meseleler” Dinî Araştırmalar Dergisi, V/15, 2003, s. 139-164.
Mehmet Eren, “Muhammed Ebû Zehre’nin Küleynî’ye Yönelik Eleştirileri”, Marife, 3 (2008), s. 371.
Mehmet Eren, Hadis İlminde Ricâl Bilgisi ve Kaynakları (İstanbul: İSAM yayınları, 2012), s. 540.
Metin Yurdagür, “Sahîh-i Buhârî’nin ‘Kitâbu’t-Tevhid’ Bölümü ve Ehl-i Sünnet İlm-i Kelâmı Açısından Önemi”, Uluslararası Buhârî Sempozyumu, s. 253-258.
Muhammed b. İsmâ‘îl el-Buhârî, et-Târîhu’l-kebîr (Haydarabad: Dâiratü’l-Meârifi’l-‘Usmâniyye, ts.), II, 198-199.
Muhammed Cevâd Halîl, Keşfü’l-Mütevârî fî Sahîhi’l-Buhârî (Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 1428/2017).
Muhammed Hasen Zemânî, “Nigâhî be Sahîh-i Buhârî”, Ulumu’l-Kur’ân ve hadîs, 24 (1381), s. 94.
Muhammed Mustafa el-A‘zamî, “Buhârî” TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), VI, 369-370.
Mustafa Öz, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012), s. 410-412.
Mustafa Tatcı ile Ahmet Ögke, Elmalılı Vâhib-i Ümmî Halvetî, Dîvân-ı İlâhiyât, haz. Mustafa Tatcı-Ahmet Ögke, (İstanbul: H Yayınları, 2012), s. 14, dp. no: 26).
Ömer Özpınar, Hadis Edebiyatının Oluşumu (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013) s. 319-469.
R. P. Buckley, “Ja‘far al-Sâdiq as a Source of Shi‘i Traditions”,The Islamic Quartely, 43/1, (1999), s. 38).
Sabri Hizmetli, İslâm Tarihçiliği Üzerine (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991), s. 66-67.
Serdar Demirel, Şî‘a Rivâyet Kültüründe Derin Paradoks Takiyye (İstanbul: Rıhle Yay., 2016).
Seyyid Rızâ Kadirî-Seyyid Muhammed Kadirî, “Bâznâme-yi Tahlîlî-Tatbîgi Muhteviyet der el-Câmi‘u’s-sahîh”, Pejuheşhâ-yı Muhtevî, 17 (1395/1975), s. 73-90. Suyûtî, Tedrîbu’r-râvî, (Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye), s. 179-180.
Süleyman Doğanay, “Bid‘atçılıkla Tenkid Edilen Buhârî Râvîleri”, Bilimname, XXVIII/1 (2015), s. 27-54.
Talât Koçyiğit, Hadis Istılahları (Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1980), s. 420-421.
Tayyar Altıkulaç, “İkrime el-Berberî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA),XXII, 42.
W. R. Taylor, “Al-Bukhârî and the Aggada”, The Muslim World, 1943, XXXIII/3, s. 191-202. Samuel Rosenball, “Rabbinic Legend in Hadith”, The Muslim World, 1945, XXXV/3, s. 237-252.
Yahyâ b. Şeref en-Nevevî, Mâ temessü ileyhi hâcetü’l-kâri li Sahîhi’l-İmâm Buhârî (Amman: Dâru’l-fikr, 1405), s. 45.
Yusuf Şevki Yavuz, “Buhârî (Akaide Dair Görüşleri)” TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VI, 372. Ayrıca bk. Özpınar, Hadis Edebiyatının Oluşumu, s. 412-428.