Bitmeyen Bir İskân Tartışması: Galata’da Yeni Valide ve Arap Camileri Etrafında Katolik - Müslüman Çekişmesi (1693-1713)

Galata’nın en büyük kiliselerinden biri olan San Domeniko Kilisesi, Fatih tarafından 1475 dolaylarında camiye dönüştürüldü. Çevresine İspanya’dan gelen Müslümanların iskân edilmesi sonucu bu mabet daha sonraları Arap Camii olarak anılmaya başladı. Galata’nın en önemli Katolik kilisesi olan ve Arap Camii’ne çok yakın bir yerde bulunan San Françesko Kilisesi’nin yerine de 1696 yangını sonrasında Gülnuş Valide Sultan tarafından cami (Yeni Cami) yaptırıldı ve çevresine Müslümanlar iskân edildi. Katolikler ve Müslümanlar arasında 17. yüzyıl başlarında zaten var olan gerilimin şiddeti, yüzyılın sonunda da aynıydı. Müslümanlar, cami çevresinde oturan Katoliklerin ihracı için farklı zamanlarda kadıya gittiler. Aleyhlerine hükümler verildiyse de Katoliklerden bazıları civarda oturmaya ısrarla devam ettiler. Fransız elçisinin hâmi olarak açtığı karşı davada ise bu defa haklı çıkanlar Katoliklerdi. Ancak, durumu tersine çevirme konusunda Müslümanlar oldukça kararlıydılar. Bu çalışma, birbirine yakın olan Arap Camii ve Yeni Cami çevresinde oturma hakkı bağlamında, Müslümanlar ve Katolikler arasında gerçekleşen ve yıllara yayılan hukuk mücadelesine odaklanmaktadır. Söz konusu camiler hakkında bilgi verildikten sonra anlaşmazlıkların yansıdığı belgeler incelenerek ayrıntılara ışık tutulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Galata Yeni Cami, Arap Camii, Yangın, Osmanlı Katolikleri, San Françesko Kilisesi, Gülnuş Valide Sultan

An Endless Conflict of Settlement: Catholic - Muslim Rivalry around New Valide and Arab Mosques in Galata (1693-1713)

The Church of St. Dominic, one of the biggest Christian churches in Galata, was converted to a mosque by Mehmed II around 1475. Following the settlement of Spanish Moriscos, the temple took the name of the Arab Mosque. The New Mosque, sponsored by Gülnuş Valide Sultan, was built on the spot where another important church in the same region and very close to Arab Mosque, that of St. Francis, had stood before the 1696 fire. The tension between Catholics and Muslims remained intense throughout the seventeenth century. Muslims time and again applied to the Muslim sharia court in order to expel the Catholics from the vicinity of the mosque and despite the repeated court rulings, some Catholics insisted on residing there. In a countersuit filed by the French ambassador, it was this time Catholics’ turn to prevail. Yet, the Muslims were still intransigent to turn the situation in their favor. This essay focuses on the legal struggle spanning several years between the Muslims and the Catholics over the right to reside in the vicinity of the New and Arab mosques. After providing detailed information about these two temples, it will try to shed light on the issue by analyzing archival documents related to the legal conflict.

Keywords:

Galata New Mosque, Arab Mosque Fire, Ottoman Catholics, San Francis Church, Gulnuş Valite Sultan,

PDF

___

Galata Şeriyye Sicilleri (GŞS) no: 171, 174, 206, 208, 219.
Başkanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defteri (BOA, MD), no: 108.
“Tarih i Nihâdî (152b-233a) (transkripsiyon ve değerlendirme).” haz. Hande Nalan Özkasap. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2004.
Akyıldız, Ali. Haremin Padişahı Valide Sultan: Harem’de Hayat ve Teşkilat. İstanbul: Timaş, 2017.
Andreasyan, Hrand D. “Eremya Çelebi’nin Yangınlar Tarihi.” Tarih Dergisi 27 (1973): 59-84.
Arseven, Celal Esad. Eski Galata ve Binâları. ed. Dilek Yelkenci. İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı Yay., 1989.
Ayvansarâyî, Hâfız Hüseyin. Hadîkatü’l-Cevâmi’ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî Yapılar). ed. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret, 2001.
Bacqué-Grammont, Jean-Louis, Sinan Kuneralp, Frédéric Hitzel. Représentants Permanents de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie e France (1797-1991). İstanbul-Paris: ISIS Édition, 1991.
Baer, Marc David. IV. Mehmet Döneminde Osmanlı Avrupası’nda İhtida ve Fetih. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Hil Yayın, 2009.
Belin, M. A. Histoire de la Latinité de Constantinople. 2e ed., revue, augmentée et continuée jusqu’a notre temps par Le R. P. Arséne de Chatel. Paris: A. Picard, 1894.
Berksan, Emine. “II. Mustafa ve III. Ahmed’in Valideleri Emetullah Gülnûş Sultan ve Vakıfları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1998.
Bulunur, Kerim İlker. “II. Mehmed tarafından Galatalılara Verilen 1453 Ahidnâmesi ve Buna Yapılan Eklemeler Hakkında Yeni Bilgiler.” Tarih Dergisi 50 (2009/2): 59-85.
Bulunur, Kerim İlker. Osmanlı Galatası [1453-1600]. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014.
Çetinkaya, Halûk. “Arap Camii in Istanbul: its Architecture and Frescoes.” Anatolia Antiqua 18 (2010): 169-88.
Dauverd, Céline. “Cultivating Differences: Genoese Trade Identity in the Constantinople of Sultan Mehmed II, 1453–81.” Mediterranean Studies, Special Issue: The Mediterranean Voyage, 23/2 (2015): 94-124.
de La Motraye, Aubry. La Motraye Seyahatnamesi. Çeviren Nedim Demirtaş. İstanbul: İstiklal Kitabevi, 2007.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Zübde i Vekayiât: Tahlil ve Metin (1066-1116 / 1656-1704). haz. Abdülkadir Özcan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
Dursteler, Eric R. İstanbul’daki Venedikliler: Yeniçağ Başlarında Akdeniz’de Millet, Kimlik ve Bir Arada Varoluş. Çeviren Taciser Ulaş Belge. İstanbul: T. İş Bankası, 2012.
Eldem, Edhem. “Ottoman Galata and Pera Between Myhth and Reality.” From “milieu de memoire” to “lieu de memoire” içinde 19-36. ed. Ulrike Tischler. Münhcen: Martin Meidenbauer, 2006.
Evliya Çelebi. Seyahatnâme, I. haz. O. Şâik Gökyay. İstanbul: YKY, 1996.
Eyice, Semavi. “Arap Camii.” DİA 3 (1991): 326-27.
Frazee, Charles A. Catholics and Sultans: The Church and the Ottoman Empire 1453-1923. Cambridge : Cambridge University, 2006.
Girardelli, Paolo. “Architecture, Identity, and Liminality: On the Use and Meaning of Catholic Spaces in Late Ottoman Istanbul.” Muqarnas 22 (2005): 233-64.
Güler, Mustafa. Gülnûş Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayrâtı I. İstanbul: Çamlıca, 2006.
Gülsoy, Ersin. Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670). İstanbul: TATAV, 2004.
Hoci, İskender Yanko. “Galata’nın Osmanlılara Teslîmi.” Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası 5/25 (1330): 49-53.
İnalcık, Halil. “Ottoman Galata.” Essays in Ottoman History içinde 275-376. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998.
İpşirli Argıt, Betül. Rabia Gülnuş Emetullah Sultan (1640-1715). İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
İpşirli, Mehmet. “Gülnûş Emetullah Sultan”. DİA 14 (1996): 248-49.
Krstić, Tijana. “Contesting Subjecthood and Sovereignty in Ottoman Galata in the Age of Confessionalization: The Carazo Affair, 1613-1617”. Oriente Moderno 93 (2013): 422-53.
Krstić, Tijana. “Moriscos in Ottoman Galata, 1609-1620s.” Expulsion of the Moriscos from Spain içinde 269-85. ed. M. García-Arenal and G. Wiegers, Leiden: Brill, 2014.
Mantran, Robert. 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, 1. Çeviren: M. Ali Kılıçbay ve Enver Özcan. İstanbul: V Yayınları, 1986.
Marmara, Rinaldo. Bizans’tan Günümüze İstanbul Latin Cemaati ve Kilisesi. Çeviren: Saadet Özen. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
Matteucci, Gualberto. Un Glorioso Convento Francescano sulle rive del Bosforo: il S. Francesco di Galata in Constantinopoli. Firenze: Edizioni Studi Francescani, 1967.
Mitler, Louis. “The Genoese in Galata: 1453-1682.” International Journal of Middle East Studies 10/1 (1979): 71-91.
Müller-Wiener, Wolfgang. İstanbul’un Tarihsel Topografyası: 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion-Konstantinopolis-İstanbul. Çeviren Ülker Sayın. İstanbul: YKY, 2001.
Obaldía, Vanessa R. de. “A Shared Space and Shared Functions: From a Latin Catholic Church to an Islamic Vakıf in Ottoman Galata.” Endowment Studies 2/2 (2018): 133-62.
Ortaylı, İlber. “Galata”. DİA 13 (1996): 303-307.
Örenç, Ali Fuat. “Sakız Adası.” DİA 36 (2008): 6-10.
Özcan, Abdülkadir. “İstanbul’un Eminönü Semti XVII. Yüzyılda mı İslâmlaştırıldı?.” Osmanlı Araştırmaları 37 (2011): 206-213.
Özdemir, Mehmet. “Moriskolar”. DİA, 30 (2005): 288-91.
Özgüleş, Muzaffer. “Gülnuş Emetullah Sultan’ın İmar Faaliyetleri.” Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2013.
Özgüleş, Muzaffer. The Women Who Built the Ottoman World: Female Patronage and the Architectural Legacy of Gülnuş Sultan. London and New York: I. B. Tauris, 2017.
Palazzo, P. Benedetto, O. P. Arap Camii veya Galata Saint Paul Kilisesi. Çeviren: İ. Burhan Yentürk. İstanbul: Bilge Karınca Yayınları, 2014.
Refik, Ahmet. Hicrî On İkinci Asırda İstanbul Hayatı (1100-1200). İstanbul: Enderun Kitabevi, 1988.
Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa. “Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca.1106 / 1654-7 Şubat 1695): Tahlil ve Metin.” Haz: Nazire Karaçay Türkal. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa. Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa Nusretnâme: İnceleme - Metin (1106-1133/1695-1721). haz. Mehmet Topal. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2018.
Söyler, Olgay. “Bizans-Arap Savaşları Gölgesinde Arap Camisi veya Galata Aziz Paulus Kilisesi.” Vakıf Restorasyon Yıllığı 16 (2018): 80-87.
Şakiroğlu, Mahmut H. “Fatih Sultan Mehmet’in Galatalılara Verdiği Fermanın Türkçe Metinleri.” Tarih Araştırmaları Dergisi XIV/25 (1981-1982): 211-24.
Şeker, Cengiz (ed.). Fatih Sultan Mehmed Vakfiyeleri. Ankara: Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü - İstanbul: Çamlıca Kültür ve Yardım Vakfı, t.y.
Tezcan, Baki. “Dispelling the Darkness: The politics of ‘race’ in the early seventeenth century Ottoman Empire in the light of the life and work of Mullah Ali.” Identity and Identity Formation in the Ottoman World: A Volume of Essays in Honor of Norman Itzkowitz içinde 73-95. ed. Baki Tezcan & Karl K. Barbir, Madison: University of Wisconsin, 2007.
Tournefort, Joseph de. Tournefort Seyahatnamesi. II. Kitap, ed. Stefanos Yerasimos. Çeviren Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005. Uluçay, M. Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları, 2. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
Yıldız, Kenan. 1660 İstanbul Yangını ve Etkileri: Vakıflar, Toplum ve Ekonomi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017.
Yıldız, Kenan. “Doğruluğu Tartışmalı Bir Tartışma: 1660 Yangını İstanbul’un İslâmlaşmasına Etki Etti mi?.” Osmanlı İstanbulu Uluslararası Sempozyum-I (29 Mayıs - 1 Haziran 2013) içinde 197-242. ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan, İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi 2014.
Zarinebaf, Fariba. Mediterranean Encounters: Trade and Pluralism in Early Modern Galata. Oakland, California: University of California Press, 2018.
Zinkeisen, J. Wihelm. Osmanlı İmparatorluğu tarihi: (1669-1774). İstanbul: Yeditepe, 2011.