İNGİLTERE’NİN KAFKASYA POLİTİKASI VE ERMENİ SORUNU
1917’deki Rus İhtilali I. Dünya Savaşı’nın ilgi alanı Kafkasya’yaçevirdi. Bölge, Hazar Denizi vasıtasıyla Merkezî Asya, İran ve Hindistan’aaçılan bir kapı konumundaydı. Kafkasya’nın düşman güçlerinin elinegeçmesi demek Hindistan yolunun düşmana açılması demekti. Rusya’nınsavaş dışı kalması üzerine Osmanlı Devleti ve Almanya için Hazarkoridoru açık hale geldi. Rus İhtilali, savaşın ilk yıllarında hayalî birdüşünce olarak değerlendirilen Pan Turanizm’in karakterini tamamendeğiştirdi. İngiliz Dışişleri uzmanları bu hareketin ortaya koyacağı tehdithakkında sayfalarca raporlar hazırlamaya başladılar. Doğu’daki İngilizçıkarları açısından bir darbe niteliğini taşıyan gelişmeler İngiltere’yiDoğu Anadolu ve Kafkasya’ya yönelik savunma önlemleri almak zorundabıraktı. I. Dünya Savaşı’nda Ruslar tarafından ele geçirilen topraklarısavunabileceklerini ifade eden Ermeniler İngiltere’nin bölgeyi düşmanilerleyişine karşı koruma politikasında başvuracakları ilk seçenek oldu.1915 Ermeni olaylarını “Türkiye’de Hristiyanlığın yok edilişi” şeklindesavaş propagandası olarak kullanmış olan İngiltere, bu sefer de DoğuAnadolu’da Rusya tarafından terk edilen toprakları koruyup Kafkasya’yısavunmak için bölgedeki Ermeni askeri gücüne başvurdu. I. Dünya Savaşıesnasındaki İngiliz-Ermeni işbirliği, Rusya’daki gelişmelerden sonra zirvenoktalarından birini yaşadı. Para ve altın desteği ile silahlandırılanErmeniler, Doğu Anadolu, Kafkasya ve Mezopotamya’ya yönelik Türk veAlman tehdidine karşı İngiltere tarafından bir bariyer olarak kullanıldılar.Aslında I. Dünya Savaşı’nın başından beri Türklere karşı belirlemiş olduklarıtavırlar sebebiyle Ermenilerin de savaşmaktan başka çareleri yoktu. Zorunluişbirliği sürecini kendileri açısından değerlendirmeye çalışan Ermenilersavaştan sonraki politik gelecekleri hakkında İngiltere’den somut garantileristediler. İngiltere, Rusya’nın savaştan çekilmesi üzerine Ermenilerin “BatıErmenistan” olarak adlandırdıkları Doğu Anadolu’nun politik geleceğisorunuyla tekrar baş başa kalmıştı. Bu dönemde düşmanı durdurmak içinDoğu Anadolu ve Kafkasya’da önemli ölçüde Ermeni gücüne ihtiyaç duyanİngiltere savaştan sonra Bağımsız Ermenistan’a yönelik ciddi vaat vegöndermelerde bulundu. İngiltere’nin bu savunma politikası Türk ordusununDoğu Anadolu’yu ele geçirip Kafkasya’ya ilerlemesini durduramadı. Sonuç,sadece silahlandırılmış olan Ermenilerin gerçekleştirdikleri katliamlar oldu.İngiliz politikaları doğrultusunda desteklenen Ermeniler, Doğu Anadolu veKafkasya’da büyük bir Türk katliamı sergilediler. İngiliz politikaları bölgedeyaşanan trajedinin zeminini oluşturmuştu
(BRITAIN’S CAUCASUS POLICY AND THE ARMENIAN PROBLEM)
During World War I, following the Russian Revolution, in 1917,Caucasus came to the fore. This region, by way of Caspian, was a gateopening to the Central Asia, Persia and India. Invasion of Caucasia by theenemy would mean opening the way to India for the enemy. After Russia hadleft the war, the passage of Caspian was opened to Ottoman Empire andGermany.any other alternative than to fight. In order to take advantage of this essential
___
- ALLEN, W.E.D; MURATOFF, Paul, Caucasian Battlefields, A History of the
Wars on the Turco-Caucassian Border, 1828-1921, Cambridge, 1953.
- ARSLANIAN, Artin H., “British Wartime Pledges, 1917-1918”, Journal of
Contemporary History, Volume:13, Number: 3, (July, 1978), s.517-529.
- ARSLANIAN, Artin H., “Dunsterville’s Adventures: A Reappraisal”,
International Journal of Middle East Studies, Vol. 12, No. 2, (September
1980), s. 199-215.
- ARSLANIAN, Artin H., “The British Decision to Intervene in Transcaucasia
During World War I”, The Armenian Review, Vol. XXVII, No: 2-106,
(Summer, 1974), s. 146-159.
Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu’da Ermeni Mezâlimi, I,
(1906-1918), Armenian Violence and Massacre in the Caucasus and
Anatolia Based on Archives, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara, 1995.
- ASLAN, Betül, Erzurum’da Ermeni Olayları, (1918-1920), (Hatıralar,
Belgeler, Kazılar), Erzurum, 2004.
- BAŞAK, Tolga, “Doğu Anadolu ve Kafkasya`da Ermeniler Tarafından
Türklere Karşı Yapılan Etnik Temizlik Hareketlerinin İngiliz Belgelerine
Yansıyan Yüzü (1918-1919)” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı:45, (Aralık, 2010), s. 29-65.
- BAŞAK, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası, İstanbul, 2008.
İngiltere’nin Kafkasya Politikası ve Ermeni Sorunu (1917-1918)
124
Yrd. Doç. Dr. Tolga BAŞAK
Ermeni Araştırmaları
2013, Sayı 45
- ÇAĞLAYAN, Kaya Tuncer, British Policy Towards to Transcaucasia, 1917-
1921, Phd., The Universty of Edinburg, June, 1997.
- ÇELEBYAN, Antranik, Antranik Paşa, Ermeniceden Türkçeye Çeviren:
Mariam Arpi, Nairi Arek, İstanbul, 2003.
- DOERR, Paul W., British Foreign Policy, 1919-1939, Manchester and New
York, 1998.
- DUNSTERVILLE, L. C., The Adventures of Dunsterforce, London, 1920.
- ELIS, C. H., The Transcaspian Episode, 1918-1919, London, 1963.
Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri, (1914-1919), I, Documents
on Massacre Perpetrated by Armenians, Başbakanlık Devlet Arşivleri
Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara, 2001.
- FROMKIN, David, Barışa Son Veren Barış, Modern Orta Doğu Nasıl
Yaratıldı? (1914-1922), Çeviri: Mehmet Harmancı, İstanbul, 1989.
- GEORGE, David Lloyd, The Truth About The Peace Treaties, Volume: II,
London, 1938.
- GÖKAY, Bülent, Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye, (1918-1923),
İstanbul, 1997.
- HOPKIRK, Peter, İstanbul’un Doğusunda Bitmeyen Oyun, Çeviri: Mehmet
Harmancı, İstanbul, 1995.
- HOVANISIAN, Richard G., “Caucasian Armenia Between Imperial and
Soviet Rule the Interlude of National Independence”, Transcaucasia,
Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia, Edited by
Ronald Grigor Suny, The University of Michigan, 1983, s. 259-291.
- HOVANNISIAN, Richard G., “The Allies and Armenia, 1915-18”, Journal
of Contemporary History, Volume: 3, Number: 1, (January, 1968), s.145-
168.
- HOVANNISIAN, Richard G., Armenia on the Road to Independence, 1918,
Berkeley and Los Angeles, 1967.
- KARABEKİR, Kâzım, Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu Sarıkamış, Kars ve
Ötesi, Erzurum, 1990.
Ermeni Araştırmaları 125
2013, Sayı 45
- KAZEMZADEH, Firuz, The Sttrugle for Transcaucasia, Oxford, 1951.
- KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
- KÜRKÇÜOĞLU, Erol, 1918-1920 Türkiye-Azerbaycan İlişkileri, Doktora
Tezi, Erzurum, 1994.
- MACDONELL, Ranald, “…And Nothing Long”, London, 1938.
- NASSIBIAN, Akaby, Britain and the Armenian Question, New York, 1986.
- SOMAKIAN, Manough Joseph, Empires in Conflict: Armenia and the Great
Powers, 1895-1920, New York, 1995.
- SUNY, Ronald Grigor, Bakü Komünü, İstanbul, 1990.
- TOROSSIAN S., “Soviet Policy in the Armenian Question”, Caucasian
Review, IV, (Münich, 1957), s. 9-22.
- WILLIAMS, Aneurin, “Armenia, British Pledges, and the Near East”, The
Contemporary Review, Volume: CXXI, (January-June, 1922), s.418-425.
- YERASIMOS, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta
Doğu, İstanbul, 2000.