DİYARBEKİR AHKM DEFTERLERİ VE MUHTEVALARI

Öz Osmanlı Devleti'nin zayıflaması nedeniyle, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda, özellikle taşrada, gerek halkın kendi arasında gerekse halk ile devlet görevlileri arasında meydana gelen sıkıntıların sayısında artış olduğu görülüyor. Yerelde halledilemeyen sıkıntılar devlet merkezine yansıyor ve mesele Divan-ı Hümayun'da görüşülerek karara bağlanıyordu. 1742 senesinden itibaren müstakil bölgeler meydana getirilerek, bu bölgelerde bulunan kişiler tarafından gönderilen şikâyetlere dair devlet merkezinin bulmuş olduğu çözümleri ihtiva eden meseleler, Ahkâm Defterleri adı verilen yeni bir defter türüne kaydedilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti'nin değişik bölgelerine ait Ahkâm Defterleri bulunuyor. Ancak her eyalete ait müstakil Ahkâm Defterleri bulunmuyordu. Hatta kendisine ait müstakil bir defter bulunsa dahi bazen o bölge içerisinde bulunan bir idari birime ait şikâyet çözümleri farklı bir bölgeye ait defterlere kaydedilebiliyordu. Bundan dolayı bu defterlerde Diyarbekir eyaletinin yanı sıra ona komşu/yakın olan Bağdat, Basra, Erzurum, Şehr-i Zor/Kerkük, Musul, Sivas, Rakka ve Van eyaletlerine ait değişik miktardaki şikâyet kayıtlarını bu defterlerin içerisinde bulmak mümkündür. Bu çalışmada, dokuz adet olan Diyarbekir Ahkâm Defterlerini tanıtıcı mahiyette bilgi verilmiştir. Defterlerde yer alan bilgiler halkın şikâyetlerine çözüm bulmaya dair olduğu için söz konusu dönemde halkın gündelik yaşamı ile ilgili önemli bilgiler bulunuyor. Bu defterler, Osmanlı idari sisteminde en üst karar organı olan Divan-ı Hümayun'daki kararları ihtiva ettiğinden dolayı devletin resmi görüşünü yansıtıyorlar. Anahtar Kelimeler: Divan-ı Hümayun, Şikâyet, Ahkâm Defterleri, Diyarbekir.

Anahtar Kelimeler:

Divan-ı Hümayun, Şikâyet, Ahkâm Defterleri, Diyarbekir.

VERDICT REGISTERS OF DIYARBAKIR AND THEIR CONTENTS

Abstract There was an increase in the number of disputes among both common people themselves and people and state officials particularly in provincial areas due to the decline of the Ottoman State Empire in the 18th and 19th centuries. The disputes that couldn't be resolved by local authorities used to be discussed and resolved at Divan-ı Hümayun (Council of Ottoman State). Beginning in 1742, independent districts were formed and resolutions about the local disputes were recorded in a new type of registers called Verdict Registers (Ahkâm Defterleri). Each district had its own Verdict Register, but states did not have separate Verdict Registers. Even when a district had its own Verdict Register, some resolutions could be recorded in the Verdict Register of another district. Therefore, it is possible to find entries for complaint registers of Bağdat, Basra, Erzurum, Şehr-i Zor/Kerkük, Musul, Sivas, Rakka and Van as well as those for Diyarbakır in a particular register. In this study, nine Verdict Registers of Diyarbakır are introduced. As the entries in the registers are about the resolution of complaints from people, they contain very important information about daily life at the time. These registers reflect the formal views of the state, because they contain resolutions by Divan-ı Hümayun (Council of Ottoman State), which is the highest decision-making body in the Ottoman administrative system. Key Words: Divan-ı Hümayun (Council of Ottoman State), Complaint, Verdicts Register, Diyarbekir.

Keywords:

Divan-ı Hümayun (Council of Ottoman State), Complaint, Verdicts Register, Diyarbekir.,

PDF

___

Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Diyarbakır Ahkâm Defterleri, Defter (A.DVNS.AHK.DB. d.) 1, s. 14/2 (Evâsıt-ı Safer 1156/Nisan 1743); s. 1 (Evail-i Cemaziyelahir 1155/Ağustos 1742); s. 23 (Evâhir-i Şaban 1156/Ekim 1743); s. 38 (Evâsıt-ı Ramazan 1158/Ekim 1745).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 2, s. 39 (Evâil-i Muharrem 1170/Eylül 1756); s. 6 (Evâhir-i Rebiülevvel 1168/ Şubat 1755).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 3, s. 23 (Evâil-i Rebiülevvel 1178/Ağustos 1764); s. 23 (Evâil-i Safer 1177/Ağustos 1763); s. 39 (Evâil-i Cemaziyelahir 1178/Kasım 1764); s. 5 (Evâsıt-ı Şevval 1176/Nisan 1763).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 4, s. 10 (Evâhir-i Rebiülevvel 1195/Mart 1781); s. 3 (Evail-i Receb 1194/Temmuz 1780); s. 34 (Evâhir-i Cemaziyelevvel 1197/Nisan 1783); s. 39 (Evâhir-i Rebiülevvel 1197/Şubat 1783); s. 4 (Evâsıt-ı Receb 1194/Temmuz 1780).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 5, s. 181 (Cemaziyelevvel 1217/Eylül 1802); s. 185 (Evail-i Receb 1217/Kasım 1812); s. 188 (Evâhir-i Şevval 1217/Şubat 1803); s. 192 (Evâhir-i Şevval 1218/Şubat 1804); s. 198 (Evâil-i Cemaziyelahir 1218/Eylül 1803); s. 214 (Evâhir-i Rebiülahir 1219/Ağustos 1804); s. 248 (Evahir-i Cemaziyelahir 1220/Eylül 1805); s. 250 (Evahir-i Receb 1220/Ekim 1805); s. 263 (Evahir-i Zilhicce 1220/Mart 1806); s. 272 (Evâsıt-ı Cemaziyelahir 1221/Ağustos 1806; s. 284/2 (Evâsıt-ı Cemaziyelevvel 1222/Temmuz 1807; s. 306 (Evâsıt-ı Muharrem 1223/Mart 1808; s. 307 (Evâsıt-ı Muharrem 1223/Mart 1808; s. 307 (Evâsıt-ı Muharrem 1223/Kasım 1817); s. 316 (Evâhir-i Receb 1223/Haziran 1818); s. 313 (Evâsıt-ı Rebiülahir 1223/Haziran 1808); s. 316 (Evâsıt-ı Safer 1223/Nisan 1808; s. 319 (Evâil-i Şevval 1223/Kasım 1808; s. 347 (Evail-i Cemaziyelahir 1226/Haziran 1811; s. 347 (Evâsıt-ı Rebiülevvel 1226/Nisan 1811; s. 355 (Evail-i Şevval 1226/Ekim 1811; s. 36 (Evâsıt-ı Muharrem 1233/Kasım 1817; s. 362 (Evail-i Rebiülevvel 1226/Mart 1811; s. 366 (Evâhir-i Cemaziyelahir 1227/Temmuz 1812).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 6, s. 1 (Evâsıt-ı Zilkade 1228/Kasım 1813); s. 2 (Evâil-i Safer 1229/Ocak 1814); s. 25 (Evâsıt-ı Zilhicce 1231/Kasım 1816); s. 5 (Evasıt-ı Cemaziyelevvel 1229/Nisan 1814); s. 73 (Evâil-i Cemaziyelahir 1241/Ocak 1826); s. 76 (Evasıt-ı Rebiülahir 1242/Kasım 1826); s. 76 (Evasıt-ı Rebiülahir 1242/Kasım 1826); s. 79 (Evail-i Receb 1243/Ocak 1828); s. 86 (Evâsıt-ı Zilhicce 1246/Nisan 1831).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 7, s. 22 (Evâsıt-ı Cemaziyelevvel 1251/Eylül 1835); s. 41 (Evâhir-i Rebiülahir 1252/Ağustos 1836); s. 7 (Evasıt-ı Safer 1250/Haziran 1834); s. 85-86 (Evahir-i Cemaziyelevvel 1255/Ağustos 1839); s. 87-88 (Evâhir-i Cemaziyelahir 1255/Eylül 1839); s. 9 (Evâil-i Rebiülahir 1250/Ağustos 1834); s. 90 (10 Safer 1255/25 Nisan 1839); s. 91 (Evâsıt-ı Safer 1255/Nisan 1839.
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 8, s. 1 (Evahir-i Ramazan 1257/Kasım 1841); s. 77 (Evâil-i Rebiülahir 1260/Nisan 1844); s. 155 (Evâsıt-ı Ramazan 1265/Temmuz 1849).
BOA, A.DVNS.AHK.DB. d. 9, s. 1 (Evail-i Şevval 1267/Ağustos 1851); s.11 (Evâhir-i Cemaziyelahir 1255/Eylül 1839).
Mardin Şer’iye Sicili No: 259, Belge No: 1227 (Evâil-i Muharrem 1007/Ağustos 1598).
Araştırma ve İnceleme Eserler 3 Numaralı Mühimme Defteri, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1983.
AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Celali İsyanlar, Bilgi Yayınevi, Ankara 1975.
BALTACI, Cahit, İslâm Paleografyası (Diplomatik-Arşivcilik), İstanbul 1989.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Yayın Nu: 42 (II. Baskı), İstanbul 2000.
BOZKURT, Gülnihal, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, İzmir 1987, C. 3, Sa. 1-4.
CAHEN, Claude, “Zimme”, İslam Ansiklopedisi, C. XIII, İstanbul 1986.
EMECEN, Feridun, Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 200 GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1979.
GRİSWOLD, William J., Anadolu’da Büyük İsyan, 1591-1611, Çev. Ülkü Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Nşr., İstanbul 1994.
ORTAYLI, İlber, “Millet Sistemi” Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXX, İstanbul 2002. - Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), TTK yay., Ankara 2000. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Ahkâm Defteri”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1988.
SARICIK, Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nakibü’l-Eşrâflık Müessesesi, TTK Yay., Ankara 2003.
SERTOĞLU, Midhat, Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986.
SHAW, Stanford, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. I, Cambridge University Press, New York 1997.
SOYSAL, İsmail, “Umur-ı Hariciye Nezâretinin Kurulması (1836)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Sempozyumu Tebliğleri, TTK. Yayınları, Ankara 1999, s. 71-78.
Şemsettin Sami, Kamus-ı Türkî, İstanbul 1978.
ŞİMŞİR, Nahide, “Ahkâm Defterleri’nin Tarihi Kıymeti ve 107 No’lu Anadolu Ahkâm Defteri’ndeki İzmir İle İlgili Hükümler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. IX, İzmir 19 UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, TTK. Yay., İstanbul 1988. - Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK. Yay., Ankara 1998.
ÜZÜM, İlyas, “Hüküm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 15, İstanbul 1998.
YILMAZÇELİK, İbrahim, XVIII. Yüzyıl İle XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbekir Eyaletinin İdari Yapısı ve İdari Teşkilatlanması, Tarih Araştırmaları Dergisi (Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Bölümü), C. 18, S. 29, 1996. s. 217-232.