؟ ّ كيف نستفيد من التراث الفقهي الذي خل (قراءة فقهية شاملة حول اختلافات المجتهدين)

ق ّ إن والخلافات التي تدور حول المسائل الفقهية ترتبط أحيانا بالمؤهلات العلمية للمجتهدين التعبير عن الرأي َّ وترتبط أيضا بطبيعة النصوص الشرعية. وتعكس هذه الظاهرة حق وإقرار الإسلام حرية التفكير الفقهي. أما الاستفادة من هذه الآراء الاجتهادية المختلفة ف وليس على الأخذ بما يشتهيه الهوى ، وتمييز مصيبها من مخطئها ّ بنى على تحري الحق ُ ت و حّ على الانتقاء من أطيبها إلى النفس. فمن واجه أقوالا متعارضة بحث عن دليل مرج دا بالدليل الأقوى َّ كان أحدها مؤي بينها؛ وإن أخذ به، وهذا لمن عنده قدرة على التمييز ّ كان من عامة الناس لا يحسن التعامل مع النصوص الشرعية فإن بين الأدلة. وأما إن د إمام ّ وظيفته أن يقل الإفادة من آراء الأئمة ّ نا. وتتم ّ ا من الأئمة الثقات أو يتبع مذهبا معي والمجتهدين جميعهم -بمعناها الحقيقي- م قدره ّ بمعرفة مكانة هؤلاء الأئمة وعلو وجليل أعمالهم. وهذا الشعور أن يرافقه عدم التعصب ّ بالإعجاب إزاء الأئمة والمجتهدين لابد ونبذ التحزب المذهبي الذي . اء والحوار النزيه ّ

How Should We Benefit From The Heritage of Islamic Law That The Past Has Left? (A General Evaluation on the Fiqhi Discussions)

Islamic scholars disagree among themselves is a manifestation of the quest for truth. Disagreements around the religious questions are sometimes related to the scientific facilities of the mujtahids and sometimes to the nature of religious texts. On the other hand, this phenomenon is a sign of the value that Islam gives to freedom of thought. The use of such controversies should be based on choosing the right one, not on the choice of goodwill from different opinions. Therefore, the person who is faced with contradictory interpretations should use his choice where the evidence shows. Such authority, of course, is for those who have the potential to evaluate the relevant evidence. Those who do not have the scientific sufficiency to evaluate religious texts should follow a reliable scholar or a particular school. Real benefit from the views of fiqh scholars is at the same time to respect their own person and the work they do. This respect, however, should not lead to religious bigotry and sectarian fanaticism, the enemy of sincere dialogue.

___

Abdullah b. Abdulmuhsin b. Mansûr et-Tarîkî. el-İnkâr fî Mesâili’l-hilâf, Mecelletü’l-buhûsi’l-İslâmiyye, er-Riâsetü’l-âmme li idârati’l-buhûs, C. 47, s. 193-274.

Abdullah b. Beyye. Sınâ’atü’l-fetvâ ve fıkhu’l-ekalliyyât, Rabât: Merkezü’d-dirâsât ve’l-ebhâs, 1. b., 1433/2012.

Abdullah b. Şa’bân. Davâbitu’l-ihtilâf fî mîzâni’s-sünne, Kahire: Dâru’l-hadîs, 1. b. 1417/1997.

Abdurrahman b. Mu’allâ b. Me’îd el-Luveyhık. Kavâ’id fi’t-teâmül maa’l-ulemâ, Dâru’l-verrâk, 1.b., 1415/1994.

Abdulvahhâb Hallâf. İlmü usûli’l-fıkh, Mektebetü’d-da’ve, 8.b., ts.

Aclûnî, Ebu’l-fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdulhâdî. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs, Thk. Abdulhamîd b. Ahmed b. Yûsuf b. Hindâvî, el-Mektebetü’l-asriyye, 1. b., 1420/2000.

Alî Cumu’a ve Muhammed Abdulvehhâb. el-Medhal ilâ dirâseti’l-mezâhibi’l-fıkhiyye, Kahire: Dâru’s-selâm, 2. b., 1422/2001.

Âli İbn Teymiyye (Mecdüddîn Abdüsselâm b. Teymiyye, Abdülhalîm b. Teymiyye ve Ahmed b. Teymiyye). el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh, Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, trs.

Âmidî, Ebu’l-Hasen Seyyidüddîn Alî b. Ebi Alî b. Muhammed es-Sa’lebî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, Thk. Abdurrezzâk Afîfî, Beyrut ve Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmî, trs.

‘Atıyye Muhammed Sâlim. Mevkıfü’l-ümme min ihtilâfi’l-eimme, Medine: Dâru’l-cev-here, 1.b., 1426.

Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî ez-Zeyn eş-Şerîf. et-Ta’rîfât, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. b., 1403/1983.

Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-İctihâd, Thk. Ebu’l-hamid Ebu Züneyd, Dımaşk ve Beyrut: Dâru’l-kalem ve Dâru’l-ulûmi’s-sekâfe, 1. b., 1408.

Cüveynî,et-Telhîs fî usûli’l-fıkh, Thk. Abdullah Gulâm en-Nepâlî ve Beşîr Ahmed el-Umerî, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, ts.

Debûsî, Ebu Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2001.

Dehlevî, Şâh Veliyyullâh Ahmed b. Abdurrahmân b. eş-Şehîd. Ikdü’l-cîd fî ahkâmi’l-ic-tihâd ve’t-taklîd, Thk. Muhibbüddîn el-Hatîb, Kahire: el-Matba’atü’s-selefiyye, ts.

Ebu Ya’lâ el-Ferrâ, el-Kâdî Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-Udde fî usûli’l-fıkh, Thk. Ahmed b. Alî b. Seyr el-Mübârek. Riyad: Câmiatü’l-Melik Muhammed b. Suûd, 2. b., 1410/1990.

Ebu Zeyd Bekr b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdillâh. el-Medhalü’l-mufassal li mezhebi’l-İmâm Ahmed ve tahrîcâtü’l-ashâb, Cidde: Dâru’l-âsıme, 1. b. 1417.

Fellânî, Sâlih b. Muhammed b. Nûh. Îkâzu himemi uli’l-ebsâr li’l-iktidâ bi seyyidi’l-muhâcirîne ve’l-ensâr, Beyrut: Dâru’l-ma’rife, trs.

Feyyûmî, Ebu’l-abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Mısbâhu’l-münîr, Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, trs.

Ğazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. İhyâü ulûmi’d-dîn, Beyrut: Dâru’l-ma’rife, trs.

Hâlid Kebîr Allâl. et-Ta’assubu’l-mezhebî fi’t-târîhi’l-İslâmî, Dâru’l-muhtesib, 1429/2008.

‘Iyâz b. Nâmî b. Ivaz es-Sülmâ. Usûlü’l-fıkh ellezî lâ yese’u’l-fakîhe cehluhû, Riyad: Daru’t-tedmüriyye, 1.b., 1426/2005.

İbn Abdilberr, Ebu Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed el-Kurtubî. Câmi’u beyâni’l-ilmi ve fadlihî, Thk. Ebu’l-eşbâl ez-Zührî, Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1. b., 1414/1994.

İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdülazîz. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr, Beyrût: Dâru’l-fikr, 2. b., 1412/1992.

İbn ‘Akîl, Ebu’l-vefâ Alî b. Akîl b. Muhammed. el-Vâdıh fî usûli’l-fıkh, Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/1999.

İbnü’l-esîr, İzzüddîn Ebu’l-Hasen Alî b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh, Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî, Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Ârabî, 1. b., 1417/1997.

İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî Ebu’l-fadl. Lisânü’l-mîzân, Beyrut: Müessesetü’l-âlemî li’l-matbûât, 2.b., 1390/1971.

İbn Hacer el-Heytemî, Şihâbüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. Tuhfetü’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc, Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1357/1983.

İbn Hacer el-Hamevî, Takiyyüddîn Ebu Bekr b. Alî. Semerâtü’l-evrâk, Mısır: Mektebetü’l-cumhûriyyet, ts.

İbn Hazm, Ebu Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelusî el-Kurtubî. el-İhkâm fî Usûli’l-ah-kâm, Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrut: Dâru’l-âfâkı’l-cedîde, trs.

İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî, Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.

İbn Manzûr, Ebu’l-fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru sâdır, 3. b., 1414.

İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed. el-Bahru’r-râik Şerhu Kenzi’d-dekâik, Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, 2. b., trs.

İbnü’s-Salâh, Ebu Amr Takıyyüddîn Osman b. Abdurrahmân. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî, Thk. Muvaffak Abdullâh Abdulkadir, Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 2. b., 1423/2002.

İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Mucmû’u’l-fetâvâ, Thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım, Medine: Mecma’u’l-Melik Fehd, 1416/1995.

İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-kadîr, Dâru’l-fikr, ts.

İbnü’l-Kayyım, Muhammed b. Ebi Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye. İ’lâmü’l-muvakkı’în an Rabbi’l-âlemîn, Thk. Muhammed Abdüsselâm İbrâhîm, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1.b., 1411/1991.

İbnü’l-Lahhâm, Alâüddîn Ebu’l-hasen Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. el-Muhtasar fî Usûli’l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, Thk. Muhammed Muzaffer Bekâ, Mekke: Cami’atü’l-Melik Abdilazîz, trs.

İbnü’l-Useymîn, Muhammed b. Sâlih b. Muhammed. el-Hilâf beyne’l-ulemâ, Daru’l-vatan, 1423.

İzzüddîn b. Abdisselâm, Kavâ’idü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm, Kahire: Mektebetü’l-külliyyati’l-Ezheriyye, 1414/1991.

Karâfî, Ebu’l-abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. el-İhkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ani’l-ahkâm, Matbaatü’l-envâr, 1.b., 1357/1938.

Karâfî,el-Furûk (Envâru’l-burûk fî envai’l-furûk), Âlemü’l-kütüb, by. ts.

Kastallânî, Ebu’l-abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibü’l-ledünniyye, el-Mektebetü’t-tevfîkiyye, trs.

Kelvezânî, Ebu’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed. el-Hidâye alâ mezhebi’l-İmâm Ebi Abdillah b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, Thk. Abdullatîf hemim, 1.b., 1425/2004.

Merdâvî, Alâuddîn Ebu’l-hasen Alî b. Süleymân. el-İnsâf fî ma’rifeti’r-râcih mine’l-hilâf, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arâbî, 2.b., trs.

Muhammed Avvâme. Edebü’l-ihtilâf, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 2.b., 1418/1997.

Muhammed ed-Desûkî. Menhecü’t-takrîb beyne’l-mezâhibi’l-fıkhiyye, Beyrut: Dâru’t-takrîb, 1.b., 1415/1995.

Muhammed Ömer Simâî. Nazariyettü’l-ihtiyâti’l-fıkhî, Doktora Tezi, Câmi’atü’l-Ürdüni-yye, 2006.

Muhammed Kâmil Şihâb el-Ma’mûrî. “Kâidetü’l-hurûc mine’l-hilâf müstehabbün”, 2010, S. 48, s. 330-342.

Mübârekfûrî, Ebu’l-hasen Ubeydillah. Mirâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-mesâbîh, İdâratü’l-buhûsi’l-ilmiyye, 2.b., 1404/1984.

Münâvî, Abdurraûf Zeynüddîn Muhammed el-Haddâdî. Feyzu’l-kadîr şerhu’l-câmii’s-sağîr, Mısır: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1.b., 1356.

Nâsır b. Süleymân el-Ömer. el-İhtilâf fi’l-ameli’l-İslâmî, (Suudi Arabistan Vakıflar Bakanlığı resmi sitesinde tarihsiz olarak yayınlanmıştır.).

Nesefî, Ebu Hafs Necmüddin Ömer b. Muhammed. Tılbetü’t-talebe, Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ, 1311.

Nevevî, Ebu Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Ravdatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn, Thk. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut, Dımaşk ve Amman: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2.b., 1412/1992.

Nevevî, Şerhu sahîhi Müslim, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2.b., 1392.

Nevevî, el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb, Dâru’l-fikr, trs.

Râzî, Fahruddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ömer et-Teymî. el-Mahsûl min ilmi’l-usûl, Thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî, Müessesetü’r-risâle, 3. b., 1418/1997.

Raysûnî, Ahmed. Nazariyyetü’t-takrîb ve’t-tağlîb ve tatbîkâtühâ fi’l-ulûmi’l-İslâmiyye, Miknas: Matbaatü Mus’ab, trs.

Safiyyüddîn el-Hindî, Muhammed b. Abdirrahîm el-Ermevî. Nihâyetü’l-vüsûl fî dirâyeti’l-usûl, Mekke: el-Mektebetü’t-ticâriyye, 1.b., 1416/1996.

San’ânî, Ebu İbrâhîm Muhammed b. İsmâîl b. Salâh. İrşâdü’n-nakkâd fî teysîri’l-ictihâd, Thk. Salâhuddîn Makbûl Ahmed, Kuveyt: Dâru’s-selefiyye, 1. b., 1405.

Sem’ânî, Ebu’l-muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdulcebbâr. Kavâtı’u’l-edille fi’l-usûl, Thk. Muhammed Hasen Muhammed İsmâîl, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmi-yye, 1. b., 1418/1999.

Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl. el-Usûl, Beyrut: Dâru’l-ma’rife, trs.

Sıddîk İbrâhîm el-Fekkî Alî. et-Tahyîr fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye (Yüksek Lisans Tezi), Ümmü’l-kurâ Üniversitesi, Mekke, 1417.

Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebi Bekr. el-Eşbâh ve’n-nezâir, Dâru’l-kütübi’l-imi-yye, 1. b., 1411/1990.

Sübkî, Tâcuddîn Abdulvahhâb b. Takıyyüddîn. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ, Thk. Mah-mûd Muhammed et-Tınâhî ve Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Hecr li’t-tıbâa, 2. B., 1413.

Sübkî, el-Eşbâh ve’n-nezâir, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. b., 1411/1991.

Sübkî, Takıyyüddîn Ebu’l-hasen Alî b. Abdilkâfî b. Alî ve Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Takiyyüddîn, el-İbhâc fî Şerhi’l-Minhâc, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1995.

Sübkî, Şerhu’l-lüma’, Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1408/1988.

Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Ğırnâtî. el-İ’tisâm, Thk. Selîm b. Îdü’l-hilâlî, Suudi Arabistan: Dâru İbn Affân, 1. b., 1412/1992.

Şâtıbî,el-Muvâfakât, Thk. Ebu Ubeyde Meşhûr b. Hasen. Dâru İbn Affân, 1. b, 1417/1997. Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed b. Abdillah el-Yemenî. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ilmi’l-usûl, Thk. Ahmed Azv Inâye, Dımaşk: Dâru’l-kitâbi’l-Ârabî, 1.b., 1419/1999.

Şîrâzî, Ebu İshâk İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh, Thk. Muhammed Hasen Heytô, Dımaşk: Daru’l-fikr, 1. b., 1403.

Tâhâ Câbir el-Alvânî. Edebü’l-ihtilâf fi’l-İslâm, Virginia: el-Ma’hedü’l-âlemî li’l-fikri’l-İslâmî, 1987.

Tûfî, Ebu’r-rabî’ Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî. Şerhu muhtasari’r-Ravda, Thk. Ab-dulllah b. Abdülmuhsin et-Türkî, 1.b., Müessesetü’r-risâle, 1407/1987.

‘Uleyş, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed. Minehu’l-celîl şerhu Muhtasari Halîl, Beyrut: Dâru’l-fikr, 1409/1989.

Vecîh Mahmûd. el-İhtilâfu’l-fıkhî: Esbâbuhû ve mevkıfunâ minhu, Dâru’l-hind, trs.

Ya’kûb b. Süfyân b. Cıvân. el-Ma’rife ve’t-târîh, Thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2.b., 1401/1981.

Zerkeşî, Ebu Abdillah Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-kütübî, 1. b., 1414/1994.

Zeylâ’î, Cemâlüddîn Ebu Muhammed Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed. Nasbü’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye, Thk. Muhammed Avvâme, Beyrut ve Cidde: Müessesetü’r-reyyân, 1. b., 1418/1997.