KAZAK DİNÎ DESTANLARINDA ŞEKİL ÜSLÛP ÖZELLİKLERİ /ANLATICI VE ANLATIM TEKNİKLERİ

Geniş bir coğrafyada varlığını sürdüren Türk milletinin halk şiiri geleneği, geleneksel kalıplarla geçmişten günümüze varlığını devam ettirmiştir. Halk şiirinin önemli ürünlerinden biri olan destanlar ise kahramanlık metinleri olarak kültürel belleğimizin sözlü ve yazılı metinleri olarak yerini almaktadır. Ağırlıklı olarak kahramanlık destanları içerisinde değerlendirebileceğimiz dinî destanlar kahramanın başından geçen olayların yanı sıra, millî mefkureyi yansıtan mesajlar taşırlar. Bu yaratmaları derleyen, anlatan, yayımlayan kişiler ise kendi fikirlerini de edebî metin içerisine taşır. Bu çalışmada Kazak dinî destanlarını yayımlayan, anlatan ve anlatıcıların anlatım teknikleri, Kazak jırşılık mektepleri, dinî destan anlatımı hakkında bilgilere yer verilmiştir. Kazakistan’da uzun bir geçmişe sahip olan destan anlatma geleneği akın, jırav ya da kıssahanlar tarafından icra edilmektedir. Kazakistan Türkleri uzun dönem Rus rejiminin idaresi altında yaşamış bu sebeple millî ve dinî kimliğe vurgu yapan edebî metinler sansürlenmiştir. Bu yasaktan dinî destanlar da etkilenerek, yaklaşık yüz yıl dinleyici ve okuyucuyla buluşamamıştır. Kazaklarda kıssa okuyan kişilere akın/ jırav ve kıssahan denir. Dinî destan anlatıcılarının pek çoğu okuma yazma bilen, dinî eğitim almış kişilerdir. Yaratımlarında kendileri ile bilgilerin yanında, dinî kavramlara ve epitetlere de yer verdikleri görülmektedir. Bu çalışmada; Kazak dinî destanlarının anlatıcılarına verilen isimler, anlatıcıların yetişmesinde etkili olan mektepler, dinî destan anlatıcılarının anlatım üslupları, destan metinlerinin muhteva ve yapısal özellikleri hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur.

FORM AND GENRE FEATURES/NARRATOR AND NARRATION TECHNIQUES IN KAZAKH RELIGIOUS EPICS

Epic custom is quite widespread in societies that are rich in terms of oral culture creations.Turkish nation’s custom of folk poetry that continue its existence in wide geography subsist from past to present with traditional patterns.Epics that are one of the important products of folk poetry rank as a heroism texts and oral,written texts of our cultural memory.Religious epics that are mainly evaluated in heroism epics carry massages that reflect national ideal as well as events that happen to hero.Persons who collect,tell and publish these creations carry their ideas into literary text.In this work,narrative techniques of narrator and publisher of Kazakh religious epics,Kazakh Jırşılık School,information about narration of religious epics are given a place.Custom of epics narration that has a long time in Kazakhstan are performed by kıssahan,akın and jiray. Turks in Kazakhstan live under the Russian regime for long time,so literary texts that emphasize religious and national identity were censored.This prohibition affected religious epics and they haven’t reached listener and readers for century. They are classified as texts that are performed by akın and kıssahan,narrations that are originating from Arab and Iran in terms of content,narration that are originating from Central Asia and narrations of culture of Kazakh.In Kazakhstan the reader of anectode are called akın/jiray and kıssahan. Most of the narrators of religious epics are literate and catechumen.It is seen that in their creations they give place to religious notions and epithet.In this work,the name of the Kazakh religious epic’s narrators ,schools that are effective for growing up narrators, narration genre of religious epic narrators and content and structural features of epic texts were evaluated.

PDF

___

Abduov, M.(2005). Dinî epostardagy varyanttılık maselesi. Karagandı Universitetinin Habarşısı. Filologya Seryası. Karagandı.
Aça, M.(2002). Kazak Türklerinin destanları ve destancılık geleneği. Konya:Kömen Yayınları.
Adiyeva, P.(2016). Kazak ve bazı Türk dünyasındaki dinleyici ve anlatıcı performansı hakkındaki araştırmalar. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi Cilt. 4, (8), 110-125.
Alpısbayeva K.(2005).Tomga engen metinge tüsinikteme. Babalar Sözü içinde (C.13 ss.293-305) Astana: Foliant.
Altunel, İ.(1994). Edebiyatımızda kıssa, kıssahanlık geleneği ve meddahlıkla münasebeti üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (1), 157-160.
Arıkan, M. (2003). Kazak sözlü geleneğinde arkaik destanların tipolojik özellikleri, [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir.
Arıkan, M.(1999). Köroğlu’nun Kazak varyantları. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir.
Aşimov, R. (2007). Kazaktın dinî- kiyssa destantandardın poetikası. Türkistan.
Atalan, M.(2011).Türk kültüründe Muhammed Hanefi cenknâmeleri. İstanbul: TBBD Yayınları.
Azibayeva B. (2004 b). Tomga engen metinderge tüsinikteme. Babalar Sözü içinde (C.10, ss.297-319) Astana: Foliant.
Azibayeva, B.(2004 a). Kazaktın dinî dastandarı. Babalar Sözü içinde (C.10. ss.7-24). Astana: Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Gazavatı Sultan. Babalar Sözü içinde (C.13 ss.9-290). Astana:Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Gazavatı Sultan. Babalar Sözü içinde (C.14 ss.9-322). Astana:Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Hazreti Ali’nin savaşı. Babalar Sözü içinde (C.15 ss.209-263). Astana:Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Kuvbas. Babalar Sözü içinde (C.10. ss.87-95). Astana:Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Muhammed Hanefi Hazreti Ali oğlunun Tabut Padişahı ile savaşı. Babalar Sözü içinde (C.10 ss.238-275). Astana:Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Seyitbattal kıssası. Babalar Sözü içinde (C.16 s.9-52). Astana:Foliant.
Babalar Sözü (2004) Kazaktın dinî dastandarından Zarkum. Babalar Sözü içinde (C.12 ss.128-272). Astana:Foliant.
Berdibay R.(1995) Dinî dastandar tagılımı. Epos-El Kazınası, Almatı: Ravan,
Bice H. (2017). Dîvân-ı Hikmet, Hoca Ahmed Yesevî / Editör: Mustafa Tatcı. - Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
Cicioğlu, N. (2013). Kazak Türkçesiyle yazılmış Olan Battalnâmelerin üzerine ve Tınışıklıoğlu’nun Battalnâmesi Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (16), 109-125.
Çetin, A.Y.(2003). Kazakistan sahası halk hikâyeciliği geleneği. Ankara: Gündüz Eğitim Yayıncılık.
Çetin, A.Y.(2016). Türk halk hikâyelerinde anlatıcı tipolojisi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Ekici, M.(2005). Türk sözlü geleneğinde anlatıcılar ve anlatmalar arasındaki ilişki art zamanlı (diyakronik) ve eş zamanlı (senkronik) bir bakış. Fikret Türkmen Armağanı, 225-229.
Ergöbek, S.(2012) Kazaktın dasturli jajba adebiyeti. Türkistan: Turan Baspası.
Ergun, M.(2002). Kopuz sarını Kazak aşık tarzı şiir geleneği akın ve jıravlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Fedakar, S.(2003). Özbek destan geleneği ve Rüstem Han destanı [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi, İzmir.
İbrayev, Ş.(1993). Epos alemi: Kazaktın batırlık jırlarının poetikası. Almatı.
Kaskavasov S. (2001).Folklor Poetikasının Zandılığı, Kazak Folklorının Poetiykası. Almatı:Gılım Matbaası.
Kıravbayeva, A.(2010) Şığıstık kiyssa destanlar. 5 tomluk şıgarmalar jınağı. Almatı.
Köprülü,F.(1999). Edebiyat araştırmaları. Ankara: TTK Basımevi.
Mukanov, S. (1995) Kazak kavmı: tarihtık jane etnografiyalık şoluv. Almatı: Ana Tili.
Mukanov, S.(2005). Halk murası. Almatı: Jazuvşı Baspası.
Reıchl, K. (2021). Türk boylarının destanları (Çev. Metin Ekici)Ankara: TDK Yayınları.
Solmaz, E.(2020). Özbek Köroğlu Destanı’nın Şahardan kolu üzerine bir inceleme. Ankara: Gazi Kitabevi.
Şişman, B.(1998). Kazakistan’da Âşık tarzı şiir geleneği ve bu gelenek içerisinde Köroğlu destanı. [Yayımlanmamış doktora tezi].Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Yıldırım, D.(1998). Türk bitiği araştırma/ inceleme yazıları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Yıldırım, S. (2015). Kazakların dariyğa kız destanı. Ankara: Kalemkitap.