Epistemolojik Sınırları ve İlişkileri Bağlamında Osmanlıda Üç Bilim: Kozmografya, Astronomi ve Coğrafya

Kozmografya, astronomi ve coğrafya, bilim tarihi boyunca birbirleri ile ilişkili şekilde gelişmişlerdir. Bu çalışmada, kozmografya, astronomi ve coğrafyanın Osmanlı bilimler sistematiği içinde yerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Temel soru, Osmanlı bilimler sistematiğinde kozmografya, astronomi ve coğrafyanın nasıl yer bulduğu ve birbirleri ile ilişkilerinin ne olduğu şeklindedir. Çalışma durum çalışması şeklinde planlanmış, veri toplama yöntemi olarak doküman incelemesi belirlenmiştir. Araştırmanın kapsamı Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan yıkılışına kadar geçen dönem ile sınırlandırılmıştır. Söz konusu dönemde belirtilen bilimlerin, bilimler sınıflamasındaki yeri, üretilen eserlerde nasıl tanımlandığı ve birbirleri ile ilişkileri seçilen örneklem dâhilinde açıklanmaya çalışılmıştır. Bilimler sınıflaması için XV. yüzyılda Şeyhoğlu Sadruddîn Mustafa, XVI. yüzyılda Taşköprülü-zâde; XVII. yüzyılda Kâtib Çelebi; XVIII. yüzyıl için yazarı bilinmeyen Kevâkib-i Sebʽa; XIX. yüzyılda ise XVIII. yüzyıl sonlarında yazılan, ancak XIX. yüzyılda basılmasıyla geniş kitlelere ulaşan Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın bilim sınıflamalarına bakılmıştır. Bu bilimler en eski bilim geleneklerinden gelmelerine rağmen, XIV-XX. yüzyıllar arasında önemli değişimler geçirmiştir. Osmanlı bilim sınıflamasında söz konusu değişim ve gelişimlerin etkisi 19. yüzyıla kadar etkisini göstermemiş, klasik sınıflamalar kullanılmaya devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı bilimi, Kozmografya, Astronomi, Coğrafya, Coğrafya tarihi

Three Sciences in the Ottoman Empire in the Context of Epistemological Borders and Relations: Cosmography, Astronomy and Geography

Cosmography, astronomy and geography have developed interrelated throughout the history of science. In this study, the development of these sciences within the Ottoman sciences was examined. The basic question is how geography, astronomy and cosmography take place in the systematic of Ottoman sciences and what are their relations with each other. The study was planned as a case study, and the method of data collection was limited temporally to the period from the establishment of the Ottoman Empire to its collapse. What is the subject of the words, the sciences, sciences, classification of the place, how the works are described and where each other is tried to be explained. The classification of sciences Şeyhoğlu Sadruddîn Mustafa for XV. century; Taşköprülüzâde for XVI. century; Katip Çelebi for XVII. century; Kevakib-i Seb’a, whose author is unknown for XVIII. century and Erzurum, İbrahim Hakkı the XIX. century were examined. The sciences in question come from the oldest scientific traditions, XIV-XX. It has undergone significant changes between the centuries. The effect of these changes and developments in the Ottoman science classification did not show effect until the 19th century and classical classifications continued to be used.

Keywords:

Ottoman science, Cosmography, Astronomy, Geography, History of geography,

PDF

___

Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi. Aydın, C. ve Aydın, G. (1992). Batlamyus, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5, 196-199.
Boorstin, D.J. (1994). Keşifler ve Buluşlar, Ankara: İş Bankası.
Cersswell, T. (2015). Geographical Thought. Oxford: Wiley-Blackwell.
Çaldak, S. (2005). Taşköprülüzâde’nin Mevzû’âtu’l-‘Ulûm’undaki İlimler Tasnîfi Üzerine, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15 (2), 115-146.
Demir, R. (2018). Philosophia Ottomonica. İstanbul: Lotus. Doğanay, H. ve Doğanay, S. (2014). Coğrafyaya Giriş (11. Baskı). Ankara: PegemAkademi.
Dosay-Gökdoğan, M., Demir, R. ve Unat, Y. (2012). Osmanlılar’da Bilim ve Teknoloji 1. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
Dunlop, S. (1984). The Golden Book of Astronomy. Newyork: Golden Press.
Emiroğlu, K. ve Aydın, S. (2003). Antropoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat
Erzurumlu İbrahim Hakkı. (2014). Marifetname. Durali Yılmaz ve Ali Ataç, Çev. İstanbul: İpek.
El Fergani. (2012). Cevami İlm en-Nucüm ve Usûl el-Harekât es-Semâviyye. Çev. Yavuz Unat, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Fehd, T. (2000). İlm-i Felek, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22, 126-129.
Gürel, O. (2001). Doğa Bilimleri Tarihi. Ankara: İmge.
İhsanoğlu, E. (ed). (1997). Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi I-II. İstanbul: IRCICA.
İhsanoğlu, E. ve Şeşen, R. (ed). (2000). Osmanlı Coğrafya Literatür Tarihi I. İstanbul: IRCICA.
İhsanoğlu, E. ve Şeşen, R. (ed). (2000). Osmanlı Coğrafya Literatür Tarihi II. İstanbul: IRCICA.
İhsanoğlu, E. (2010). Osmanlılar ve Bilim. İstanbul: Nesil.
Jensen, A. H. (2017). Coğrafya Tarihi Felsefesi ve Temel Kavramları. Erdem Bekeroğlu, Hatice Türüt, Ömer F.Anlı,Suat Tüysüz, Çev., İstanbul: İdil.
Karaarslan, N. Ü. (2015). Kevâkib-i Seb‘a Risâlesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Katip Çelebi. (2010). Cihannüma, Said Öztürk, (Ed.). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi.
Kazancıgil, A. (2007). Osmanlıda Bilim ve Teknoloji. İstanbul: Etkileşim.
Keltie, S. (1913/2013). History of Geography. London: Watts&Co. Retrieved from www.ForgottenBooks.org
Kut, G. (1988). Acayibü’l Mahlûkat, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1, 315-317.
Merriam-Webster Dictionary (Erişim tarihi: 2 Eylül 2019) (https://www.merriam-webster.com).
Michelot, A. (1858). Risale-i Kozmografya. Haz. Tiryakioğlu Boğos, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Koleksiyonu, (Erişim Tarihi: 03 Haziran 2019 (http://bilgimerkezi.atauni.edu.tr).
Nasr, S. H. (2015). İslam’da Bilim ve Medeniyet. Ahmet Ünal, Nabi Avcı, Kasım Turhan, Çev. İstanbul: İnsan.
Özgüç, N. ve Tümertekin, E. (2000). Coğrafya Geçmiş Kavramlar Coğrafyacılar. İstanbul: Çantay.
Relihan, C. C. (2004). Cosmographical Glasses: Geographic Discourse, Gender, and Elizabethan Fiction. USA: Kent State University. Sayılı, A. (1999). Bilim Tarihi Hayatta En Hakiki Mürşit İlimdir (2. Baskı). İstanbul: Gündoğan.
Sagan, C. (2016). Kozmos. Reşit Aşçıoğlu, Çev. İstanbul: Altın.
Şimşek, H. ve Yıldırım, A. (2013). Nitel Araştırma Yöntemleri. İstanbul: Seçkin.
TDK Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü (Erişim tarihi:5 Eylül 2019) (https://sozluk.gov.tr).
Tekeli, S., vd. (2001). Bilim Tarihine Giriş. Ankara: Nobel.
Tesch, N. (ty). al-khwārizmī Muslim Mathematician, Encyclopedia Britanicca, (Erişim tarihi:28 Kasım 2019) (https, s.//www.britannica.com).
Tez, Z. (2009). Astronomi ve Coğrafyanın Kültürel Tarihi. İstanbul: Doruk.
Topdemir, H. G. ve Unat, Y. (2018). Bilim Tarihi (9. Baskı). Ankara: PegemAkademi.
TUBA Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü (Erişim tarihi:5 Eylül 2019) (http://www.tubaterim.gov.tr/).
Türkay, C. (1999). Osmanlı Türklerinde Coğrafya. Ankara: Milli Eğitim.
Unan, F. (2010). Taşköprülüzâde ve Mevzû’at el-’Ulûm’u, Yavuz Unat, Ed. Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji içinde. (132-159). Ankara: Nobel.
Unat, Y. (ed). (2010). Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji. Ankara: Nobel.
Unat, Y. (2013). Astronomi Tarihi. 2. basım. Ankara: Nobel.
Yavuz, K. (2010). Şeyhoğlu, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39, 88-89.
Yavuz, Y. Ş. (2011). Taşköprizâde Ahmed Efendi, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40, 151-152.
Yurtoğlu, B. (2009). Katip Çelebi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
Yörükhan, Y. Z. (2013). Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılardan Seçmeler (2. Baskı). İstanbul: Ötüken.
Waldseemüller, M. (1907). Cosmographia Introductio. Newyork: United States Catholic Historical Society.