TÛSÎ’NİN KIRAATLERE YAKLAŞIMI

Bu çalışmada Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî et-Tûsî’nin (ö. 460/1067) et-Tibyan fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı eserinde kıraatlere bakışı incelenmiştir. Tûsî, İmâmiyye’nin dört temel hadis kitabı Kütüb-i Erbaʻa’dan ikisinin yazarı olan çok yönlü bir müfessirdir. Onun tefsiri klasik dönem İmamiyye Şîası’nın en önemli eserlerindendir. Bu kitap onun el-Fihrist’inde kaydettiği kırk üç eserinden biridir. Kur’an tefsirine girişenlerin üzerinde durdukları konulardan biri de kıraatlerdir. Tûsî, pek çok alanda naklettiği rivayetlerle birlikte tefsirinde dirayet yöntemini de kullanarak dil ile ilgili tahlil ve değerlendirmelere geniş yer vermiştir. Bu bağlamda kıraatler de üzerinde durduğu konulardandır. Müfessirin dil ve gramer bilgisi kıraat rivayetleri esnasındaki değerlendirmelerinde açıkça görülmektedir. Kur’an’ın farklı okuyuş şekilleri olan kıraatler, bazı durumlarda anlam, yorum ve hüküm farklılıklarına sebep olmaktadır. Tûsî, zaman zaman kıraatler arasında tercihlerde de bulunmaktadır. Nadiren de olsa onun değerlendirmelerinde mezhebî kaygılarla hareket ettiği de görülebilir. Usûlîliğin teşekkülü aşamasında kurucu role sahip olan Tûsî’nin, kıraatlere ve bu konudaki rivayetlere yaklaşımının Şiî bakış açısının şekillenmesinde etkili olduğunu düşünmekteyiz.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Kıraat, Tûsî, Tibyan, Kur’an, İmâmiyye

THE APPROACH OF TUSI TO THE QIRA’AHS

In this study, Ebū Ja‘far Muḥammad b. al- Ḥasan b. Alī at-Ṭūsī’s (d. 460/1067) approach to qirāʾāhs has been investigated in his work named at-Tibyān fī Tafsīr al-Qur’ān. Ṭūsī is a versatile commentator who is the author of two books of al Kutub al Arbaʻa which are the four main ḥadīth books of the Imāmiyyah. His tafsīr is one of the most important works of the classical period of Imāmiyya Shīʻa. This book is one of his forty-three works recorded in his book al-Fihrist. One of the subjects on which the Qur'ānic commentaries are mentioned is the qirāʾāhs. Ṭūsī, with the narrations that he conveyed in many fields, gave wide coverage to the analyzes and evaluations about the language by using the method of acumen in his tafsīr. In this context, also the qirāʾāhs are form the topics he dwelled on. The language and grammar knowledge of the commentator is clearly seen in the evaluations of the narrations of qirāʾāh. The qirāʾāhs that are different reading shapes of the Qur'ān cause to differences in meaning, interpretation and judgment in some cases. Ṭūsī also occasionally has choices among the qirāʾāhs. Rarely, it can be seen that he acted with sectarian concerns in his assessments. We think that Ṭūsī, who has a founding role in the process of the Uṣūlīlik, is influential in the shaping of the Shīite viewpoint of the approach to the qirāʾāhs and the narrations in this subject.

Keywords:

Tafsīr, Qirā’āhs, Ṭūsī, Tibyān, Qur’ān, Imāmiyyah,

PDF

___

Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîler’in Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimname. 17 (y.y.): 123-138.Ayyaşi, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mesud. Tefsirü’l-Ayyaşi. Thk. Kısmu’d-Dirasati’l-İslamiyye. Kum: Müessesetü’l-Bi’se, 1321.Azimli, Mehmet. “Sünni Hilafete Tahakküm Kurmuş Bir Şiî Hanedan: Büveyhîler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005): 19-32.Bahranî, Şeyh Yusuf. Lü’lüetu’l-Bahreyn fi’l-icazat ve teracimi ehli’l-hadis. Necef, 1966.Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2006.Birışık, Abdülhamit. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 2014.Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîh-i Buhârî. Thk. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Dımaşk: Daru Tavkı’n-Necât, 1422.Bulut, Halil İbrahim. Şîa’da Usuliliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.Ca’feriyân, Resûl. Ukzûbetu tahrifi’l-Kur’ân beyne’s-Sünne ve’ş-Şia. Tahran, 1985.Cafer, Hudayyar. eş-Şeyh et-Tûsî müfessiren. Kum: Mektebetü’l-İ‘lami’l-İslamî, 1958.Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1978.Demirci, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1997.Ebü’s-Salt, Ebü’l-Kasım (Ebu Osman Ebü’l-Hakem) Ümeyye. Divanu Ümeyye b. Ebü’s-Salt. Cem ve tahkik Secîʻ Cemîl el-Cübeylî. Beyrut: Daru Sadır, 1998.Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Kitâbü’s-Sünen. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Mektebetü’l-‘Asriyye, y.y.El-Küleyni, Sikatü’l-İslâm Ebû Cafer Muhammed b. Yakub b. İshak. el-Kafi. Thk. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Daru’l-Kütübi’l-İslamiyye, 1365.El-Musevî, Abdullah es-Seyyid Hasan es-Seyyid Haşim. Fadlü’l-‘ilm ve’l-alim. Beyrut: Müessesetü’l-Alemi li’l-Matbuat, 1990.Ensarî, Muhammed İkbal. “Şeyhu’t-Taife Ebû Cafer et-Tûsî Hayatuhu ve Müellefatuhu”. ez-Zikra’l-Elfiyye li’ş-Şeyhi’t-Tûsî. 1972.Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 12 (1999): 47-72.Güner, Ahmet. “Şiî Yüzyılında Yahut Büveyhîler Devrinde Bağdattan Bazı Yansımalar”. İslam Medenîyetinde Bağdat Uluslarası Sempozyumu. y.y. 151-170.Habibov, Aslan. İlk Dönem Şiî Tefsir Anlayışı. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.Hamevi, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yakut. Mu’cemu’l-büldan. 2. Baskı. Beyrut: Daru Sadır, 1995.Haydar, Esed. el-İmam es-sadık ve’l-mezahibu’l-erbaʿa. Meşhed, 1985.Hodgson, Marshall G.S. İslamın Serüveni. Çev. Alp Eker ve arkadaşları. İstanbul, 1993.Hui, Ayetullah Ebü’l-Kâsım b. Ali Ekber b. Haşim Musevi. el-Beyân fî tefsiri’l-Kur’ân : el-medhal ve fatihe’l-kitâb. Envâru’l-Hudâ, 1981.Huveyzî, Abd Ali b. Cumʻa Arusî. Tefsîru nuri’s-sakaleyn. Thk. Ali Aşur. Beyrut: Müessesetü’t-Tarîhi’l-Arabî, 2001.Hüzelî, Ebû Züeyb Huveylid b. Hâlid b. Muharris el-Hüzelî Ebû Züeyb. Divanu Ebî Züeyb el-Hüzeli. Thk. Ahmet Halil Şal. Kahire: Merkezu’d-Dirasât, 2014.İbn Adil, Ebû Hafs Ömer b. Ali ed-Dımaşkî. el-Lübab fî ulumi’l-kitâb. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, 1414.İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. el-Muntazam fî tarihi’l-müluk ve’l-ümem. Thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata, Mustafa Abdülkadir Ata ; racea Nuaym Zerzevir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kıraati’l-aşr. Thk. Ali Muhammed Dabbaʻ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, y.y.İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Müncidü’l-mukri’în ve mürşidü’t-tâlibîn. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.İbnü’l-Esir, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kamil fi’t-tarih. Beyrut, 1979.Kahraman, Abdullah. “Tûsî, Ebû Cafer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 435-437. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Karahan, Abdülkadir. “Tûsî”. İslam Ansiklopedisi. 12/2: 130-132. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Eğitim Basımevi, 1988.Karataş, Şaban. Şîaʿda ve Sünnî Kaynaklarda Kur’an Tarihi. Ekin Yayınları, 1996.Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn. el-Bidâye ve’n-nihaye. Thk. Ali Şîrî. Daru İhyai’t-Türasi’l-‘Arabi, 1988.Kufi, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ali en-Necaşi el-Esedi. Ricalü’n-Necaşi. Beyrut: Şirketü’l-‘İlmiyyi li’l-Matbuʿat, 2010.Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’an. Tsh. Hişam Semîr el-Buharî. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.Kurtuluş, Rıza. “Tûs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 431-432. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvattaʻ. el-İmârât: thk. Muhammed Mustafâ el-A‘zamî, 2004.Marifet, Muhammed Hadi. et-Temhîd fî ulumi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’t-Tearuf li’l-Matbuât, 2011.Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ʿan meʿâni’l-kırâât. Thk. Abdülfettâh İsmail Şelebî. Mısır: Dâru Nehdatî, y.y.Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6: 496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.Muhsin Emin, Ebû Muhammed Bâkır Muhsin b. Abdilkerîm b. Alî Emîn Hüseynî Âmilî. A’yanü’ş-Şia. Thk. Hasan el-Emin. Beyrut: Dârü’t-Tearuf li’l-Matbuat, 1983.Mûnis, Hüseyin. Atlasu Tarihi’l-İslâm. Kahire: ez-Zehra li’l-İ’lami’l-Arabi, 1987.Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1954.Nesaî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Ali b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. İʻdad: Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebu’l-Matbuʻâti’l-İslâmiyye, 1986.Öz, Mustafa. “Ebû Cafer et-Tûsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 433-435. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Öz, Mustafa. “İbn Babeveyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 345-348. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.Öz, Mustafa. “Küleyni”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 324-325. Ankara: TDV Yayınları, 2002.Öz, Mustafa. “Necef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32: 486-488. Ankara: TDV Yayınları, 2006.Öz, Mustafa. “Tûsî, Ebû Ca’fer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 433-434. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Öz, Mustafa. “Usuliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42: 214-215. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Özaydın, Abdülkerim. “Kaim Biemrillah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 210-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.Öztürk, Mustafa. “Kur’an Kıraatlarının Tarihsel Serencamına Genel Bir Bakış”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2003): 201-224.Öztürk, Mustafa. “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”. Ed. Bilal Gökkır ve Arkadaşları. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar. 2010. 243-277.Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i sünnet&Şîa Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.Racih, Muhammed Kerîm. el-Kıraatü’l-aşer el-mütevâtir. 3. Baskı. Beyrut: Daru’l-Muhâcir, 1994.Sabbâğ, Muhammed b. Lütfî. Lemehât fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1990.Şakir, Mahmud. Hz. Âdem’den Bugüne İslam Tarihi. Çev. Ferit Aydın. Kahraman Yayınları, 1993.Sübki, Ebû Nasr Taceddin İbnü’s-Sübki Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi. Tabakatü’ş-Şafiiyyeti’l-kübra. Thk. Mahmûd Muhammed Tanahi, Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 1413.Sümer, Faruk. “Tuğrul Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 344-346. Ankara: TDV Yayınları, 2012.Suyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1996.Tabatabai, Hüseyin Müderrisi. Mukaddimehay-ı ber fıkh-ı Şia. Çev. Muhammed Asaf Fikret. Meşhed, 1989.Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Câmiü’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1995.Tahrani, Aga Büzürg. Zindeginame ve asar-ı Şeyh Tusi. Tahran, 1957.Tahrani, Muhammed Muhsin Tahrani Aga Büzürg-i. ez-Zeria ila tasanifi’ş-Şia. Necef: Matbaatü’l-Kada, y.y.Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizi. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuâd Abdulbakî. Mısır: Mustafa el-Babî el-Halebî, 1975.Topal, Hüseyin. Tûsi ve Kur’ân İlimlerine Yaklaşımı. Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2018.Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsiri’l-Kur’ân. Thk. ve tsh. Ahmed Habîb Kasîr el-Amilî. Kum: Süleymanzade Matbaası, 1388.Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. Kitâbü’l-gaybe. Thk. Ali Ahmed Nasıh, İbadullah Tahrani. Kum: Müessesetü’l-Maârifi’l-İslâmiyye, 1990.Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. Ricalü’t-Tusi. Thk. Seyyid Muhammed Al-i Bahrü’l-Ulum. Necef, 1381.Ünal, Mehmet. “Kıraat Kriterleri Bağlamında Kıraatların Tevatürü Meselesi ve Şîa‘nın Buna Bakışı”. Milel ve Nihal 8/3 (2011): 77-114.Uyar, Mazlum. Ahbarilik. İstanbul, 2000.Yurdagür, Metin. “Ahbariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1: 490-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.