SANAYİDE YER SEÇİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERE BİR ÖRNEK; TÜRKİYE KİBRİT İNHİSARI VE SİNOP KİBRİT FABRİKASI-An Example to Sıte Selectıon Effecting Factors in Industry; Turkısh Match Monopoly and Sinop Match Factory

Öz 1923 yılında imzalanan Lozan Anlaşması ile birlikte gümrük vergileri 1916’daki haliyle kalıyordu. Bu durumun bütçede oluşturduğu boşluğun doldurulması için hükümetin bulduğu en iyi çözüm, serbestçe fiyat belirleyebileceği inhisarların (tekellerin) oluşturulmasıydı. Bu bağlamda ilk kurulan inhisarlardan biri kibrit inhisarı oldu. Açılan ihaleyi SOGALFOR (Societe General Allumettiere et Forestiere) isimli Belçika şirketi kazandı. Şirket yapılan sözleşme gereği üç yıl içinde yerli odun kullanarak Türkiye’nin kibrit ihtiyacını karşılayacak bir fabrika kurmayı taahhüt ediyordu. Türkiye Kibrit İnhisarı A.Ş. olarak kurulan Türkiye’nin ilk yabancı sermayeli kuruluşlarından olan şirket, fabrikasını hammaddeye yakın olduğu için Sinop’a kurmuştu. Fakat bu fabrika, inşaat zemininin uygun olmaması sebebiyle faaliyete geçtikten kısa bir süre sonra kullanılmaz duruma geldi. SOGALFOR yeni fabrika yapmak istemeyince anlaşma iptal edilerek inhisar farklı bir sözleşme ile ATIC (American-Turkish Investment Corporation) isimli bir şirkete verildi. Bu sözleşmede de fabrika kurma zorunluluğu bulunsa da kibrit üretimi için yerli odun kullanma zorunluluğu kaldırılmıştı. Bu sebeple ATIC kuracağı fabrikanın yerini daha ekonomik olacağı için İstanbul olarak belirledi. Böylece Cumhuriyet’in ilk yıllarında Sinop, Türkiye’nin belki de ilk sanayi şehri olma fırsatını kaybetti. AbstractCustoms duties remained the same as in 1916 by the Treaty of Lausanne, signed in 1923. To fill the cavity caused from this situation, the best solution found by the government was to constitute monopolies by which it could adjust the prices freely. In this context, the match monopoly was one of the first monopolies constituted. The tender was won by a Belgian company called Societe General Allumettiere et Forestiere. The company, with an agreement, was giving an undertaking to found a factory which would produce the matches that Turkey needs with the local wood in three years. The company named as Turkish Match Monopoly founded by one of the first foreign capital built its factory in Sinop as it was close to the raw materials. However, this factory became unusable as the construction ground was inconvenient. As SOGALFOR didn’t want to build a new factory, the monopoly was given to a company called ATIC (American-Turkish Investment Corporation) with a new agreement. There was an obligation to build a factory in this agreement too, but the stipulation to use local food had been abolished. For this reason, ATIC decided to build the factory in İstanbul as it would be more economical. So, in early years of the republic, Sinop has lost the opportunity to be the first industrial town. Keywords: Turkey, Sinop, match monopoly, match factory.

Anahtar Kelimeler:

Türkiye, Sinop, kibrit inhisarı, kibrit fabrikası

PDF

___

Levant Trade Review. (1925). Turkish Economic Notes, Cilt: 13, Sayı:10.

Levant Trade Review. (1926). Turkish Economic Notes, Cilt: 14, Sayı:6.

ANONİM (1926) Hükümet-i Cumhuriye ile 8 Kânûn-i Evvel 1924 Tarihinde

Mün'akid Kibrit İnhisarı Mukavelenâmesi, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.

AROL, Hasan (2004) “Türkiye’de Kibrit Sanayinin Gelişimi Işığında İktisadi Siyaset ve Düşüncenin Dönüşümü, 1875-1975”, Türklük Araştırmaları Dergisi Sayı: 16.

AVCIOĞLU, Doğan (1979) Türkiye’nin Düzeni: Dün-Bugün-Yarın, Birinci Kitap, Tekin Yayınevi, İstanbul

BALTHAZAR, H. (1979) De Belgische belangen in het Aziatische deel van het vroegere Ottomaanse Rijk 1918-1940, Rıjksunıversıteıt Gent.

BOZTEMUR, Recep (1996) “Özel Girişimciliğin Gelişiminde Devletin Rolü: İş Bankası Örneği”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Bölümü, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 29.

ÇAĞLAR, Yücel (1979) Türkiye’de Ormancılık Politikası, Ankara.

DEMİRBİLEK, Sinan (2012) “Tek Parti Döneminde İnhisarlar”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII/24, 2012/Bahar, ss. 203-232.

Kibrit ve Çakmak İnhisarı İdaresi (1930) 1928 Malı Senesi Bilanço ve Kati Hesap Raporu (4 Haziran 1928 – 31 Mayıs 1929), Devlet Matbaası, İstanbul

KOÇ, Yıldırım (2000) Atatürk’ün Millileştirmeleri ve Devletleştirmeleri, Günümüzün Özelleştirmeleri, Türk-İş Eğitim Yay. No. 55, Ankara.

ÖKÇÜN, A. Gündüz (1997) 1920–1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Sermaye Piyasası Kurulu Yay., Ankara.

SATMA (1926) Exercice 1925-1926 (Rapports du Conseil d'Administration et du Collège des Censeurs), Imprımerıe Djoumhourıet.

SATMA (1927) Exercice 1926 (Rapports du Conseil d'Administration et du Collège des Censeurs), Imprımerıe Djoumhourıet.

WIKANDER, Ulla (1979) Kreuger's Match Monopolies, 1925-1930: Case Studies In Market Control Through Public Monopolies, Liber Förlag, Stockholm.

YILMAZ, Cevdet (2004) “A Very Important Foundation in Socio-Economic History of Ayancik and Its Surroundings; The Zingal Company”, International Symposium on Earth System Science, (September 08-10, 2004), Proceeding, (793–800), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, Turkey.

YILMAZ, Cevdet (2012), “Sanayide Yer Seçimi ve Küreselleşme: Ayancık-Zingal Örneği (Sinop)”, Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi (TÜCAUM), DTCF (18-19 Ekim 2012),VII. Coğrafya Sempozyumu, Bildiriler Kitabı Ankara, (297-309).

Arşivler

BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ, 18/10/1926, Dosya: 1848, Yer No:171.187.8.

BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ, 06/01/1926, Sayı: 3008, Yer No: 17.84.2.

TBMM ZC, Cilt:20, Devre:3, İçtima:3, 15/6/1930.

TBMM ZC, Cilt:6, Devre:2, İçtima:1, 21/02/1340 (21/02/1924).

TBMM ZC, Cilt:3, Devre:3, İçtima:1, 19/04/1928.

Gazeteler

Akşam Gazetesi, 7 Mart 1929.

Akşam Gazetesi, 20 Haziran 1929.

Akşam Gazetesi, 28 Haziran 1929.

Akşam Gazetesi, 9 Temmuz 1929.

Akşam Gazetesi, 10 Teşrinisani (Kasım) 1929.

Akşam Gazetesi, 16 Şubat 1930.

Cumhuriyet Gazetesi, 15 Ağustos 1927.

Cumhuriyet Gazetesi, 5 Kasım 1927.

Cumhuriyet Gazetesi, 13 Aralık 1927.

Cumhuriyet Gazetesi, 2 Mayıs 1930.

Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 17 Eylül 1929.

Ulus Gazetesi, 14 Ocak 1964.

Vakit Gazetesi, 3 Nisan 1929.

Vakit Gazetesi, 10 Temmuz 1929.

Vakit Gazetesi, 26 Temmuz 1929.

Vakit Gazetesi, 9 Teşrisani(Kasım) 1929.

Vakit Gazetesi, 30 Kânunsanî(Ocak) 1930.

Vakit Gazetesi, 3 Mart 1930.