KELÂM İLMİNDE İLAHÎ İRADE TARTIŞMALARI

İslâm düşüncesinde “irade" konusu temel olarak ilahî irade, insan iradesi ve ilahî iradenin insan özgürlüğüne etkisi çerçevesinde tartışılmaktadır. Bu makalede Allah’ın sıfatları içerisinde ayrı bir öneme sahip bulunan ilahî irade konusu ele alınmıştır. Kelâm ilminde irade, Allah’ın emirlerinde ve fiillerinde tamamen hür ve özgür olduğunu ifade eden bir yetkinliktir. Nitekim görünür âlemde iradeyle nitelenen kişi zorlama ve baskı altında değildir, eylemlerini kendi isteğine göre tercih edebilmektedir. İlâhî sıfatlar içerisinde irade ise mümkün alternatiflerden (makdûrât) birinin tercihi ve onun meydana gelme zamanının tahsisini ifade eder. Allah’ın mürid olduğunu ittifakla kabul eden kelâm bilginleri arasında iradenin ezelîliği, kötüye taalluku, Allah’ın irade ettiği her şeyin aynı zamanda O’nun emri ve rızasına uygun olması hususunda görüş ayrılığı bulunmaktadır. Ehl-i sünnet kelâmcıları, her şeyin Allah’ın iradesi çerçevesinde ortaya çıktığına dair Kur’ân’da yer alan güçlü vurguyla uyumlu bir irade anlayışı ortaya koymaya çalışırken Mu‘tezile ise Allah’ın bir fiili olarak gördüğü iradeyi adalet ilkesi içerisinde ele almıştır.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Sıfat, İlahî irade, Ehl-i sünnet, Mu‘tezile

DIVINE WILL DISCUSSIONS IN THE ISLAMIC THOUGHT

The subject of “will" in Islamic thought is basically discussed within the framework of the divine will, human will and the effect of divine will on human freedom. In this article, the subject of divine will, which has a special importance among the attributes of Allah (swt), is discussed. In the knowledge of kalam, will is a perfection that expresses that Allah is completely independent and free in His orders and actions. As a matter of fact, a person who is characterized by will in the visible realm is not under coercion and pressure, he/she can choose his/her actions according to his/her own will. In divine attributes, the will refers to the choice of one of the possible alternatives (maqdurat) and its allocation of the time to occur. There is a dispute among the theologians who unanimously acknowledge that Allah is willing, about the eternity of the will, it’s the relation to evil, whether everything that Allah wills, at the same time corresponds with his order and consent. The theologians of Ahl al- Sunnah have tried to put forward an understanding of will compatible with the strong emphasis in the Quran that everything occurs within the framework of the will of Allah. Muʿtazila, on the other hand, have handled the will, which they saw as an act of Allah, within the principle of justice.

Keywords:

Kalam, Attribute, Divine will, Ahl al-Sunnah, Mu‘tezila,

PDF

___

Akgündüz, Ahmet. "Ebü’l-Hüseyin el-Basrî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/ 326-328. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Aliyyü’l-Kārî. Fıkh-ı Ekber Şerhi. çev. Hüseyin S. Erdoğan. İstanbul: Hisar Yayınevi, ty.
Âmidî, Seyfeddin. el-Mübîn fi şerhi meânî elfâzi’l-hukemâ ve’lmütekellimîn: Mantık Felsefe ve Kelâm Terimleri Sözlüğü. çev. Bilal Taşkın – Osman Nuri Demir. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
Âmidî, Seyfeddin. Gāyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Hasan Mahmûd Abdüllatif. Kahire: Vizaretü’l-Evkâf, 1971.
Aydın, Mehmet S., Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2001.
Bağdâdî, Abdülkāhir. el-Fark beyne’l-fırâk: Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
Bağdâdî, Abdülkāhir. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
Bâkıllânî, Ebû Bekr. el-İnsâf fîmâ yecibu i‘tikāduhu velâ yecûzü’l-cehlbihi. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyyetili’t-Turâs, 2. Basım, 2000.
Bâkıllânî, Ebû Bekr. Temhîdü’l-evâil ve telhisü’d-delâil. thk. Mektebetü’l-İlmî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyy, 2016.
Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. Usûlü’l-Münîfe li’l-İmâm Ebî Hanîfe: İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2000.
Bulut, Halil İbrahim. "Rıza". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/55-56. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta‘rifât. nşr. Muhammed Abdurrahman el- Mar‘aşî. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2007.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbu’l-İrşâd: İnanç Esasları Kılavuzu. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Basımevi, 2016.
Dâvud, Muhammed Abdülbârî. el-İrâde inde’l-Mu‘tezile ve’l-Eşâira: Dirâsetü felsefiyyeti’l-İslâmiyye. İskenderiye: Dârü’l-Ma‘rifeti’l-Câmiiyye, 1996.
Demir, Osman. Kelâm’da Nedensellik: İlk Dönem KelamcılarındaTabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Düzgün, Şaban Ali. Nesefî ve İslâm Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
Ebû Azbe, Hasen b. Abdilmuhsin. Ravzatu’l-behiyye fî mâ beyne’l- Eşâira ve’l-Mâtüridiyye. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1322.
Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhu’l-Ebsât: İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992.
Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit. el-Fıkhu’l-Ekber: İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım,1992.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Abbâs Sabbağ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1994.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. el-Lüma‘ fi’r-red alâ Ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘: Eş‘arî Kelâmı. çev. Kılıç Aslan Mavil – Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. Usûlü Ehli’s-sünne ve’l-cemâa. thk. Muhammed Seyyid el-Celyend. Kahire: Mektebetü’l- Ezheriyye li’t-Turâs, 2013.
Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. el-Muhassal: Kelâma Giriş. çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, ty.
Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Me‘âlimü Usûli’d-dîn. çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikād: İtikadda Orta Yol. çev. Kemal Işık. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
Harputî, Abdullatîf. Tenkîhu’l-kelâm fî Akāid-i Ehli’l-İslâm. çev. İbrahim Özdemir – Fikret Kahraman. Elazığ: TDV Elazığ Şubesi, 2000.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Makālati’şŞeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, ty.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Keşf an Dergâh yayınları, 2016.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî, Kitâbü’l-Fâik fi usûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung - Mardin McDermont. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1386.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârizmî. Tuhfetü’l-mütekellimîn fi’r-red ale’l-felâsife. thk. Hasan Ensârî. Tahran: Müessese-i Pejuheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1387.
İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
Ka‘bî, Ebü’l-Kāsım el-Belhî. Kitâbu’l-Makālât ve meahu Uyûnu’lmesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER); Amman: Darü’l-Feth, 2018.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât. el-Muġnî fî ebvâbi’ttevḥîd ve’l-ʿadl: el-İrâde. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. 20 Cilt. Kahire, b.y., ty.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi (Mu’tezile’nin Beş Esasının Açılımı). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
Kādî Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Tavâli‘u’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi – Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Karagöz, Nail. "Allah’ın İradesi ve Kötü Fiiller". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2006), 191-216.
Karagöz, Nail. "Allah’ın Sıfatları". Kelam III Sistematik Kelam/İman ve İlahiyat. ed. Şık İsmail vd. 149-186. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
Keskin, Halife. "İslam Kelamında İlahi Sıfatlar ve Yaratma". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2001), 69-91.
Kılavuz, Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 25. Basım, 2016.
Koloğlu, Orhan. Cübbâiler’in Kelam Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
Koloğlu, Orhan. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu, Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mustafa Yavuz, 17 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mizân, 2008.
Mavil, Kılıç Aslan. Mâtürîdî Düşüncede İlahî Adalet. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
Memiş, Murat. "İlahî İradenin Yaratılmışlığı Sorunu". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 13/1 (2009), 231-260.
Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
Nesefî, Ebü’l-Muîn. Kitâbu’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd: Tevhidin Esasları. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
Neşşâr, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
Öz, Mustafa. "Dırâr b. Amr". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/274-275. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Özgen, Mustafa. Eş‘arî ve Mâtürîdî Mezhepleri Arasındaki Görüş Farklılıkları. Konya: Palet Yayınları, 2017.
Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 3. Basım, 1994.
Sâbûnî, Nûreddîn. el-Bidâye fi usûli’d-din: Mâtüridiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 5. Basım, 1995.
Sâbûnî, Nûreddîn. el-Kifâye fi’l-hidâye. çev. Ramazan Biçer. Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
Saffâr, Ebû İshak İbrâhim ez-Zâhid. Telhîsü’l-edille li-kavâidi’ttevhîd. thk. Angelika Brodersen. 2 Cilt. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almani li’l- Ebhasi’ş-Şarkiyye, 2011.
Sekûnî, Ebû Ali Ömer. Uyûnü’l-münâzarât. thk. Sa‘d Gurâbe. Tunus: Menşurâtü’l- Câmiati’t-Tûnusiyye, 1976.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdülkerim. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdülkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfiyyeti’d-dîniyye, 2009.
Takıyyüddin en-Necrânî, Muhtâr b. Mahmûd Ucalî el-Mu‘tezilî. el-Kâmil fî’l-İstiksâ fî ma beleganâ min kelâmi’l-kudemâ. nşr. Seyyid Muhammed eş-Şâhid. Kahire: el-Meclisü’l-A‘la li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2009.
Teftâzânî, Sa‘deddîn. el-Makāsıdu’l-kelâm fî ‘akâidi’l-İslâm: Kelâm İlminin Maksatları. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Teftâzânî, Sa‘deddîn. Şerhu’l-Akāid. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 1999.
Teftâzânî, Sa‘deddîn. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 2. Basım, 1998.
Tunç, Cihat. "Bişr b. Mu‘temir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/223-224. İstanbul: TDV Yayınları,1992.
Ünal, Halit. "Meymûn b. Mihrân". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/506. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Yavuz, Yusuf Şevki. "İrade". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Yavuz. Yusuf Şevki. "Câhiz". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/24-26. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Yurdagür, Metin. Allah’ın Sıfatları: Esmâü’l-Hüsnâ. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984.