ESMÂ-AHKÂM (VA‘ÎD) MESELESİ VE EBÛ MANSÛR EL-MÂTÜRÎDÎ İLE HÂKİM EL-CÜȘEMÎ’NİN GÖRÜȘLERİNİN MUKAYESESİ

Bu makalede, kelâm kaynaklarında geçen “esmâ ve ahkâm” konusu bağlamında va‘îd ilkesiyle hareket eden Mu‘tezilî kelâm bilgini ve mezhebin son temsilcilerinden olan Hâkim el-Cüşemî’nin görüşleri ile Mâtürîdî’ninki karşılaştırmalı olarak değerlendirilecektir. İki düşünürden hareketle mezhep algısına ilişkin farklılıkların nasıl izah edileceğine dikkat çekilecektir. Büyük günahın hükmüyle alakalı yaşanan ilk dönem tartışmaları kapsamında, kelâm ekollerinin yaklaşımlarının ve görüşlerinin imân, küfür, şirk, amel vb. gibi kavramlara ilişkin yansımalarına vurgu yapılacaktır. Makalede Mu‘tezile ekolünün söz konusu problemi “va‘îd” anlayışı çerçevesinde yorumladığı gösterilmeye çalışılacaktır. Bu yaklaşım, Mu‘tezile’nin inanç ilkelerini oluşturan “Usûl-i hamse” içinde yer alan “el-menzile beyne’l-menzileteyn” ve “adâlet” ilkeleriyle de uyumlu olduğu kaydedilecektir. Mâtürîdî, “esmâ- ahkâm” başlığını kullanmasa da meseleyi ciddi bir şekilde tartıştığı ve bu anlamda Mu‘tezile’ye çeşitli eleştiriler yönelttiği görülecektir. Cüşemî’nin ve Mâtürîdî’nin yaklaşımları birlikte değerlendirilirken kelâm kitaplarında genellikle sem’iyyât bölümünde “esmâ ve ahkâm” başlığı altında tartışılan problemlere yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Mâtürîdî, Cüşemî, Esmâ-ahkâm

THE ISSUE OF ASMA WA AHKAM (WA’ID) AND THE COMPARISON OF THE VIEWS OF ABU MANSUR AL-MĀTURĪDĪ AND HAKIM AL-JUSHAMI

This study evaluates the views of the Mu’tazila scholar of kalam Hakim al-Jushami, who is one of the late representatives of the sect and who acts according to the principle of wa’id within the context of “asma wa ahkam”, in comparison with those of Maturidi. The differences in the way the two scholars perceive the sect are brought under focus. The effects of the approaches and standpoints of kalam schools of thoughts on the concepts such as iman, kufr, shirk, amal, etc. are emphasized within the scope of the earlier discussions regarding the ruling on the great sin. This study aims to point out that the Mu’tazila school of thought interprets the issue in question within the framework of the principle of wa’id. It is emphasized that this approach is also in line with “al-manzila bayn al-manzilatayn” and “adalat” that are part of “al-Usul al- Khamsa”, which constitutes the belief principles of the Mu’tazila school of thought. It is also seen that although Maturidi does not use the title “asma-ahkam”, he discusses the issue to a great extent and directs various criticisms to the Mu’tazila. Jushami and Maturidi’s approaches are examined jointly by considering the problems generally discussed under the “al-Asma wa al-Ahkam” title of the sam’iyyat sections of books on Kalam.

Keywords:

Kalām al-Mā- turīdī, Jushamī, al-Asmāʿ wa al-Aḥkām, al-Wa‘īd,

PDF

___

Abdullah, İmâm Hanefi Seyyid. Esmâ ve’l-ahkâm fi’l-fikri’l-İslâmî beyne’l-i‘tidal ve’t-tatarruf. Kahire: Dârü’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2006.
Aktepe, Orhan. “Mu‘tezile ve Ehl-i Sünnet’e Göre Va‘d ve Va‘îd İlkesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011): 157-178.
Alıcı, Mustafa. “Şefaat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 411-412. (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010).
Altıntaş, Ramazan. “Teolojik Sekülerleşmenin Neden Olduğu İnanç ve Davranış Problemleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2002): 55-83.
Atasever, Abdullah. “İslâm Düşüncesinde Mükâfat (Va‘d) ve Ceza (Va’îd)”. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Dârü’t-Türas, ts.
Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Tem- hîdü’l-evâʾil ve telhîsü’d-delâʾil. Thk. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1986/1407.
Bebek, Adil. Matüridi’de Günah Problemi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
Coşkun, İbrahim. İslâm Düşüncesinde İnkâr Problemi. Konya: Tekin Kitabevi, ts.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şer- hu’l-mevâkıf. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
Cüveynî, İmâmü›l-Haremeyn Abdülmelik. Kitâbü›l-irşad ilâ kavâtıi’l-e- dilleti fi usûli’l-i’tikad. Thk. Muhammed Yusuf Musa. Kahire: Mektebe- tü’l-Hanci, 1950.
Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrame Hâkim Muhassin b. Muhammed b. Kerrame Cüşemî Beyhakî Hâkim. Uyûnü’l-mesâil fi’l-usûl. Thk. Ramazan Yıldırım. Kahire: Darü’l-İhsan, 2018.
Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrame Hâkim Muhassin b. Muhammed b. Kerrame Hâkim. Risâletu İblis ilâ ihvânihi’l-menâhis. Thk. Hüseyin Müderrisi Tabatabai. (B.y.: y.y. 1986/1406).
Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrame Hâkim Muhassin b. Muhammed b. Kerrame Beyhakî Hâkim. et-Tehzîb fi tefsiri’l-Kur’âni’l-Kerim. Thk. Abdülaziz Mebruk, Adil Yusuf Abdullah. Kahire: Câmiatu Mısr li’l-Ulum ve’t-Teknûlûciya, 2012.
Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrame Hâkim Muhassin b. Muhammed b. Kerrame Hâkim. Tahkîmu’l-ukûl fî tashihi’-l-usûl. Thk. Abdusselam b. Abbas, Yemen: Müessetü İmam Zeyd es-Sakafî, 2008.
Cüşemî, Ebû Sa’d İbn Kerrame Hâkim Muhassin b. Muhammed b. Kerrame Beyhaki. Tenbihü’l-gafilin an fezaili’t-talibiyyin. Haz. Muhammed Rıza el-Ensârî Kummi. Tahran: Vizaret-i Ferheng u İrşad-i İslâmi, 1378 hş.
Çağrıcı, Mustafa. “medh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 304-305. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
Çelebi, İlyas. “Lütuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansikkopedisi. 27: 239-241. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
Eroğlu, Muhammed. “Hâkim el-Cüşemî” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 185-187. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
Eş‘arî, Ebü’l-HasenAlî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. Tsh. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İslâm’da Müsamaha (Faysalü’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendeka). Trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah yayınları, 2013.
Günel, Mehmet Emin. Kâdi Abdülcebbâr ve Ebu’l-Muîn en-Nesefi’ye Göre Va‘d ve Va‘îd Meselesi. Konya, Aybil Yayınları, 2017.
Günel, Mehmet Emin. “Mu’tezile Ekolünün İhbât ve Tekfîr Görüşlerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. Marife. 17/2 (2017): 271-285.
Güneş, Kamil. İman ve Yorum. Konya: Hüner Yayınevi, 2010. 110 s. Işık, Kemâl. Mu’tezile’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. 1967.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. Haz. Ahmed Şemseddin. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiy- ye, 1996/1416.
İbn Manzur, Ebu’l-Fadl Cemalüddin Muhammed b. Mükrim. Lisâ- nü’l-ʿArab. 18 Cilt. Beyrut: y.y. t.s.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist fî ahbâ- ri’l-ʿulemâʾi’l-musannifîn mine’l-kudemâʾ ve’l-muhdes̱ în ve esmâʾi kütü- bihim. Thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y. 1971.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. el-Ha- seneve’s-seyyie. Thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâ- rü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1985.
Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdülgaffar. Kitâbü’l-mevâkıf. Thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Dârü’l-Cil, 1997/1417.
İzutsu, Toshihiko. İslâm Düşüncesinde İman Kavramı. Trc. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 1984.
John L. Esposito. “Seküler Yolda Geri Adım: İslâm Dünyasında Demokrasi-Sekülerizm Tartışması”. Trc. M. Ali Kirman. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2015): 211-239.
Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kita- bu’l-makalat ve meahu uyunu’l-mesaik ve’l-cevabat. Thk. Hüseyin Hansu, Racih Kürdi, Abdülhamid Kürdi. İstanbul: Kuramer & Amman: Da- rü’l-Feth, 2018/1439.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. Haz. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebi Haşim Mankdim. Thk. Abdülkerim Osman. 2. Baskı. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1988.
Karaağaç, Hilmi. “İtikadi Mezheplerde İmân-İslâm İlişkisi”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/2 (2012): 103-120.
Kılavuz, Ahmet Saim. İman-Küfür Sınırı: Tekfir Meselesi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1982.
Kılıç, Sadık. Kur’ân’da Günah Kavramı. Konya: Hibaş Yayınları, 1984. Kutlu, Sönmez. “Va‘d ve Va‘îd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 414-415. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezile’nin Temel Öğretileri”. İslâmî İlimler Dergisi, 12/ 2 (2017): 43-80.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2003.
Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebsıratü’l-edille fî usûlü’d-dîn. Thk. Hüseyin Atay – Şa’ban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
Öner, İsa. Mu‘tezile ve Eş‘ariyye’de Va‘d ve Va’îd Problemi. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008.
Öztürk, Resul. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Va‘d ve Va‘îd Risâlesi”. Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu, (2-4 Mayıs 2014). Ed. Ömer Kara. 185-197. Erzurum: y.y. 2014, 185-197.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteʾahhirîn mine’l-ʿulemâʾ ve’l-hükemâʾ ve’l-mütekellimîn. Nşr. Taha Abdürrauf Sa’d. Kahire: Mekte- betü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, t.s.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-ʿukūl fî dirâyeti’l-usûl. Thk. Said Abdüllatif Fude. Beyrut: Darü’z-Zehair, 2015/1436.
Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. el-Kifâye fi’l-hidâye. Thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Daru İbn Hazm; İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2014.
Süfyânî, Muhammed b. Besis b. Makbul. Kâvâʿidü’l-esmâ ve’l-ahkâm inde şeyhil islâm İbn Teymiyye. Cidde: Merkezü’t-Te’silli’d-Dirasat ve’l-Buhus, 2014/1435.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. Thk. Abdülazîz Muhammed Vekil. Kahire: Müessese- tü’l-Halebi, 1968.
Şen, Mustafa. “Kur’ân’da Vaad ve Va‘îd”. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 1997.
Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-makāsıd. Thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. “Esmâ ve ahkâm”. Kelâm Terimleri Sözlüğü. 4. Baskı. İstanbul: İsam Yayınları, 2015. Bekir Topaloğlu-İlyas Çelebi, “ikâb”. Kelâm Terimleri Sözlüğü. 4. Baskı. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
Türkgülü, Mustafa. “Günah Kavramı ve İmân Problemi Haline Getirilen Büyük Günah/Kebîre Hakkındaki Kelâmî Tartışmalar”. Diyanet İlmi Dergi, 36/4 (2000): 63-88.
Yaşar, Muhammed Yuşa. “Mu’tezile Tabakatları Bağlamında Mu’tezile’nin Teşekkülü ve İsimlendirilmesi”. İslâm Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. Editör: Hidayet Aydar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018. 37-52.
Yaşar, Muhammed Yuşa. “Taberî’nin et-Tabsîr fî Me’âlimi’d-Dîn Adlı Eserinde İmânın Mâhiyeti ve Büyük Günah İşleyenlerin Durumu”. Yakın Doğu Üniversitesi İslâm Tetkikleri Merkezi Dergisi, 4/1, (2018): 129-156.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Fâsık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12: 202-205. İstanbul: Türkiye Diyanet Vafkı Yayınları, 1995).
Yavuz, Yusuf Şevki. “Şefaat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 413-414. (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010).
Yeşilyurt, Temel. “Seküler Dünyada İman Toplulukları -Modern İnsan İçin İmanın Anlamı-”. İslâmiyât. 4/3 [Dünyevileşme özel sayısı], (2001): 119-132.
Yıldırım. Ramazan, Mu’tezile’nin Kelamî Polemikleri: Hâkim el-Cüşemî Örneği. İstanbul: İşaret Yayınları, 2012.
Yılmaz, Muhammet. “Kur’ân’da Büyük Günah Kavramı”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/ 2 (2011): 255-276.
Yüceer, İsa. “Büyük ve Küçük Günahlar”. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1995.
Zerzur, Adnan Muhammed. el-Hâkimü›l-Cüşemi ve menhecuhu fî tefsi- ri’l-Kur’ân. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1971.
Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Büyük Günahlar, Kitâbü’l-kebâir. Trc. M. Enis Kamer. İstanbul: Temel Neşriyat, 1990.