Hastane Örneği Üzerinden Manevî Danışmanlık ve Rehberlik Hizmetlerine Genel Bir Bakış

Öz: Din ve maneviyat kaynaklarından yararlanılarak gerçekleştirilen manevî danışmanlık ve rehberlik, psikolojik danışma ve rehberlik yaklaşımları, yöntem ve tekniklerinin kullanıldığı profesyonel, psikolojik yardım ilişkisidir. Hıristiyan teolojisine dayalı bir gelenek içerisinde oluşan bu alan, Batı’da “pastoral psikoloji” olarak adlandırılmaktadır. Teoloji yanında psikoloji ve din psikolojisi yaklaşımlarını birbirine bağlayan manevî danışmanlık ve rehberliğin dünyada en yaygın uygulama alanlarından birisi sağlık alanıdır. Araştırmalar dindarlığın insan sağlığıyla pozitif ilişkisini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Dinî inançların hastanın başa çıkmasına yardımcı olması durumunda hastanın manevî ihtiyaçlarını karşılamak için manevî danışmanın yardımına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makalede genel olarak manevî danışmanlık ve rehberliğin özelde de sağlık alanında manevî danışmanlığın ne olduğu, manevî danışman yeterlikleri, hastanelerde manevî danışmanlık ihtiyacı ile birlikte danışmanlığın kimler tarafından, kimlere ve ne şekilde uygulanabileceği konuları incelenmiştir.Özet: İnsanın hayatta karşılaştığı sorunların çözümünde dinden ve maneviyattan destek alması son derece doğal bir durumdur. Sorunlarla başa çıkmada yardımcı bir kaynak olan dinden yararlanabilmek ve insanın içinde var olan maneviyat potansiyelini ortaya çıkarabilmek herkesin tek başına ve her zaman başarabileceği bir durum değildir. Bu konuda insanlar profesyonel yardıma ihtiyaç duyabilmektedirler.Araştırmanın amacı, manevî danışmanlığın ne olduğundan başlayarak manevî danışman yeterliklerini, hastanelerde manevi danışmanlığın ihtiyaç olup olmadığını ve kapsamını, kimler tarafından kimlere ve nasıl uygulanabileceğini teorik anlamda incelemektir. Zira ülkemizde sağlık alanında manevî danışmanlığın uygulama sahalarından biri olan hastanelerde pratik uygulamalara başlandığından konunun teorik alt yapısının oluşturulması önem kazanmıştır.Manevî danışma ve rehberlik Batı literatüründe “pastoral care and counseling” şeklinde birlikte veya “pastoral care”, “pastoral counseling” şeklinde ayrı kullanılmaktadır. Ülkemizde ise son zamanlarda ”manevî danışmanlık ve rehberlik” ismine sıklıkla rastlanmaktadır. Teoloji ile insan bilimlerini birleştiren bir disiplin olarak manevî danışmanlık ve rehberlik, teolojik yaklaşımlar ile din psikolojisi yaklaşımlarını birbirine bağlamaktadır. Sorun yaşayan insanlara yönelik iyileştirme, yönlendirme, uzlaştırma, destekleme ve geliştirmenin yanı sıra bireyin her manada olgunlaşmasına yardımcı olmak, alanın amaçlarındandır.Manevî danışmanlık, uzmanlık gerektiren bir alan olduğundan manevî danışmanların yeterliği meselesi önemli bir konudur. Manevî danışma ve rehberlik uzmanının aynı zamanda psikolojik yardım yaptığı düşünüldüğünde klinik psikoloji ve benzeri eğitimlerin gerekliliği ortadadır. Çeşitli ülkelerde “pastoral danışmanlık” adı altında uzman yetiştirmek üzere hazırlanmış programlarda klinik psikoloji ve buna benzer bazı derslerin yer aldığı görülmektedir. Din ve maneviyata ilişkin bilgi düzeyi kadar psikolojik danışmanlık bilgi ve deneyim düzeyi de manevî danışmanlık yapacak bireyler için önem taşımaktadır.Dünya literatürüne bakıldığında bu alanda yapılan en yaygın hizmetin hastanelerde yapılan manevî, psikolojik yardımlar olduğu görülmektedir. Maneviyat, sağlık hizmetlerinde hastanın iyileşmesini, bu mümkün değilse durumu kabullenmesini, mevcut durumuyla barışık olmasını veya hayata bağlığının devam etmesini sağlamaktadır. Bu nedenle hastanelerde “manevî destek” sağlıkta bütüncül yaklaşımın bir parçası olarak görülmekte, hasta hakları yönetmeliğinin 38. Maddesinde yer almaktadır. Hastaların fiziksel ve psikolojik anlamda iyileşmelerine yardımcı olmak amacıyla tedavileri sırasında moral ihtiyacının desteklenmesinin gerekli olduğunu tıp da kabul etmektedir. Ülkemizde ise bu ihtiyacın fark edilmesinin sonucu olarak son yıllarda Sağlık Bakanlığı ve Diyanet İşleri Başkanlığı arasında bir protokol imzalanmıştır. Ancak pilot hastanelerde verilen bu hizmet henüz tam anlamıyla sistemleşmemiştir.Varoluşsal kriz durumları ile köklü çaresizlik durumlarında insan, dinî inançlarına yönelmektedir. İnsanın inandığı dinin kendisine sunduğu çözümlere en çok ihtiyaç duyduğu durumlar, hastalık ve ölüm gibi hayatın zorluklarıdır. Ancak manevî danışmanlığın hastanelerde sadece kendini dindar veya maneviyat eğilimli olarak tanımlayanlar için değil, istemeleri halinde herhangi bir inancı olmayan veya zayıf olan bireyler için de faydalı olabileceği unutulmamalıdır.Hasta sorunlarıyla başa çıkmak için dinî enstrümanları kullanıyorsa bunu dikkate almak, tedaviyi desteklemek demektir. Hastaya manevî danışmanlık yapılarak dinî başa çıkma kaynaklarının harekete geçirilmesi, onu psikolojik olarak rahatlatabileceği gibi bedensel olarak hastalıkla mücadele etme azmini artırabilir. Hastaların hastalıklarını kabullenmeleri, umutlu olmaları, şükretmeleri, sabırlı davranmaları ve dua etmeleri halinde pozitif duygularda artış sağlanabilir, iyileşme süresi kısalabilir ve beklenmedik mucizevî şifalar elde edilebilir.Bütüncül bakım çerçevesinde hastalara manevî destek verme konusunda sağlık personeline de sorumluluklar düşmektedir. Bu hizmette hemşirelerin yanı sıra doktorların da rol alabileceği unutulmamalıdır. Doktorların hastalarına, sağlık problemleriyle başa çıkma konusunda dine yönelip yönelmediklerini açıkça sorması ve hastanın doktordan kendisi için dua etmesini istemesi halinde bu isteği yerine getirmesi gerektiği belirtilmekte, bunun hastanın umudunu artırarak sağlığı üzerinde olumlu etki oluşturabileceğine işaret edilmektedir.Her ne kadar manevî danışmanlık dinler üstü bir insanî destek ve yardım faaliyeti olsa da hastalara verilecek danışmanlık hizmetlerinde dinî, kültürel, ahlâkî ve geleneksel farklılıkların göz önünde bulundurulması gerekir. Danışmanlıkta evrensel olanın yanı sıra yerel unsurların önemli olduğu unutulmamalıdır.Hastanelerde verilecek manevî danışmanlık hizmetleri ile ilgili olarak üç yöntemden söz edilmektedir. Bunlar: Tebliğ ve İrşad Modeli: Karşılıklı diyaloğun olmadığı, danışmanların danışma sürecinde merkezde bulunduğu klasik tebliğ metodudur. Terapi (tedavi) Modeli: Hastayı merkeze almak suretiyle ve onun ihtiyaçlarından hareketle sürdürülen psikoterapi modelidir. Yaklaşımın öncüleri Rogers ve Maslow’dur. Teselli-Tefsir Modeli: İki modelin birleşiminden oluşan bu metot karşılıklı konuşarak anlama, açıklama, yorumlama ve anlamlandırma esasına dayanmaktadır. Teselli metodu bireyin hikâyesini dinleyerek onu yorumlama ve teselli etmeyi içermektedir.Manevî danışmanlıkta yapılması gerekenlerin yanında yapılmaması gerekenler de bulunmaktadır. Manevî danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinin temelinde bireye acıma duygusuyla yaklaşıp onun sorunlarını onun adına çözmek gibi bir anlayış bulunmamaktadır. Danışma sürecinde manevi destekle, bireyin kendi sorunlarını kendisinin çözmesinin sağlanması amaçlanmaktadır.Hastalık hali ve hastane ortamının karmaşık duygulara yol açması nedeniyle hastanın yanı sıra hasta yakını ve sağlık personelinden istekli olanlara da manevî destek verilebilir. Böylece hastaya hizmet sunan personel veya yakının manevî destek almasının psikolojik iyi oluşuna olumlu etkisi dolaylı olarak hastaya olumlu yansıyabilir. Hastanelerde manevi danışman, hasta, hasta yakını veya sağlık personeline psikolojik yardım sağlamanın yanında dinî konulardaki bilgi eksikliklerini gidermeye yönelik yardımda da bulunabilir.

A General Over View of Spiritual Counselling and Guidance Services Based on Hospital Sample

Abstract: Spiritual counselling and guidance is carried out by benefitting from sources of religion and spirituality. It is a professional psychological help relationship in which the approaches, methods, and techniques of psychological counselling and guidance are used. In the world, the field of health is one of the most common application areas of spiritual counselling and guidance connecting the approaches of psychology and psychology of religion to each other together with theology. Researches have clearly demonstrated the positive association of piety with human health. If religious beliefs help the patient to cope with the disease, the assistance of a spiritual consultant is needed to meet his/her spiritual needs. In the present article, the topics of spiritual counselling and guidance in general; and, in specific, what the spiritual counselling is in the field of health, proficiencies of the spiritual counsellors, the need for spiritual counselling in the hospitals together with the topics of how, to whom and by whom the spiritual consultancy can be performed were investigated.Summary: It is a very natural case that an individual takes support from religion and spirituality in solution of the problems of life. In coping with the problems, everybody may not always manage on their own to benefit from religion as a supplementary aid and to reveal the potential of spirituality within themselves. In this regard, individuals may need professional assistance. The purpose of the current study is to analyse the qualifications of spiritual advisors theoretically, whether there is any need for spiritual counselling in hospital and its scope, and by whom, to whom, and how it can be applied by starting from what spiritual counselling is.In the Western literature, spiritual counselling and guidance is used either together as “pastoral care and counselling” or separately as “pastoral care” and “pastoral counselling” The title “Spiritual counselling and guidance” has been frequently encountered in recent years in Turkey. As a discipline combining theology and human sciences, spiritual counselling and guidance interconnects the theological approaches and approaches of psychology of religion. Assisting the maturation of an individual in any sense together with healing, guidance, reconciliation, supporting and developing the individuals having problems are among the aims of the field. Since spiritual counselling is a field requiring specialization, the qualifications of spiritual advisors is a vital issue. It is apparent that clinical psychology and similar educations are necessary when it is considered that a specialist of spiritual counselling and guidance also provides psychological assistance. In various countries, it is seen that there are courses of clinical psychology and similar ones in the programs prepared for educating specialists under the name of "pastoral counselling". Together with the knowledge level about the religion and spirituality, the knowledge and experience level of psychological guidance are also important for the individuals who will perform spiritual counselling. When the world literature has been analysed, it is observed that the most widespread services in this field are the spiritual and psychological ones. Spirituality enables a patient to heal in health services; if this is not possible, it maintains them to acknowledge this situation, get on with his current condition, or continue his attachment to life. For this reason, “spiritual support” in the hospitals is accepted as a part of an integrated approach in health, and it takes a part in the Article 38 of the patient’s rights legislation. The medical science also accepts that it is necessary to assist the patients’ morale during their treatments for helping them heal physically and psychologically. As a result of this need being realized in Turkey, a protocol was signed between the Ministry of Health and Directorate of Religious Affairs in recent years. However, this service provided in the pilot hospitals has not become systematized yet. In the cases of existential crisis and deep-scaled desperation, an individual inclines towards his/her religious beliefs. The situations that an individual needs the solutions offered by the religion at most are the difficulties of the life such as illness and death. However, it should not be forgotten that spiritual counselling can be beneficial for not only the people in the hospital who describe themselves as piety or prone to spirituality, but also the ones who do not have any or have poor religious believes on the condition that they wish to have counselling. There is a possibility that patient may use religious instruments in order to overcome his/her problems, and taking this possibility into consideration means to support the treatment. Activation of the sources for religious coping by providing spiritual counselling to the patient can relieve the patient psychologically and increase the perseverance of struggling with the disease physically. On the condition that the patients accept their diseases and pray and they are optimistic, grateful, and patient; it will be possible that their positive feelings may increase and healing period may reduce, and they may unexpectedly and miraculously recover from illness. In the scope of the holistic care, health staff also has some responsibilities related to providing spiritual counselling. It should not be forgotten that doctors can also have a part in this service in addition to nurses. On the condition that the doctors ask clearly whether their patients incline religion in order to overcome their health problems, and the patient wants the doctor to pray for him/her; it is stated that the doctor needs to realize this request, and it is indicated that this can have a positive influence on the health by increasing hope of the patient. Although spiritual counselling is a supra-religious humanistic support and help activity; religious, cultural, moralistic, and traditional varieties in the consultancy services provided to the patients should be taken into consideration. It should not be forgotten that local factors are crucial in counselling in addition to the universal ones. Three methods are mentioned related to the spiritual counselling services to be provided in the hospitals, as follows: Advice and Irsad Model: This is a classical advice method that the advisors are at the centre during the consultancy period where there is not a mutual dialogue. Therapy (treatment) Model: It is a psychotherapy model carried out by means of moving the patient to the centre and with reference to the needs of the patient. The pioneers of this approach are Rogers and Maslow. Consolation-Interpretation Model: This method that is formed as the combination of two models is based on understanding, explaining, interpreting, and making sense by talking mutually. Consolation method consists of listening to the history of an individual and interpreting it and consoling. In spiritual counselling, there are also things that should not be carried out in addition to the ones that should be done. At the base of the spiritual counselling and guidance services, there is not an understanding of treating to the patient with humane sentiment and solving his/her problem on behalf of the patient. During the period of consultation, it is aimed to provide the patient to solve his/her own problem with spiritual counselling.

Keywords:

Spiritual Counselling and Guidance, Health, Hospital, Patient Pastoral Counselling,

PDF

___

Abdullah, Somaya. “Islam and Counseling: Models of Practice in Muslim Communal Life”. Journal of Pastoral Counseling 42 (2007): 42-55.
Altaş, Nurullah. “Hastanelerde Dinî Danışmanlık Hizmetleri (Türkiye Uygulaması Üzerine Deneysel Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39, sy. 1 (1999): 599-659.
Ashy, Majed A. “Health and Illness from an Islamic Perspective,”. Journal of Religion and Health 3, sy. 3 (1999): 241-257.
Bakar Uğurlu, Sinem. “Dinî Danışmanlık Eğitimi: AAPC Akreditasyon Kriterlerinin Türkiye Açısından Değerlendirilmesi”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 259-280. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
Bal Koçak, Dilek. “Çocuk Hastalara ve Yakınlarına Uygulanan Manevî Bakım”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
Belen, Fatma Zeynep. “Manevî Bakım ve Danışmanlıkta Bibliyoterapi: Bir Uygulama Örneği”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 439-458. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
Boisen, Anton. T. The Task and Methods of Theology. New York: Boisen Files, Chicago Theological Seminary, 1926.
Bülbül, Mustafa. “Almanya’da Hastanelerde Yapılan Manevi Bakım (Din) hizmeti”. Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu içinde, 590-630. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
Cebeci, Suat. “Bir Din Eğitimi Yaklaşımı Olarak Dini Danışma ve Rehberlik”. Değerler Eğitimi Dergisi 8, sy.19 (2010): 53-69.
Cengil, Muammer ve Kaya, Ümmügülsüm Günsel. “Psikolojik Rahatsızlıkları Olan Bireylere Mesnevî ile Bibliyoterapi Uygulaması”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 415-458. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
Chang Bei-Hung, Anne E Noonan and Sharon L Tennstedt. “The Role of Religion/Spirituality in Coping with Care Giving for Disabled Elders”. The Gerentologist 38, no. 4 (1998): 463-470.
Clebsch, William A. and Charles R. Jaekle. Pastoral Care in Historical Perspective. New Jersey: Prentice-Hall, 1964.
Clinebell, Howard. Basic Types of Pastoral Care & Counseling: Resources for The Ministry of Healing & Growth. Nasville: Abingdon Press, 1984.
Clinebell, Howard. Basic Types of Pastoral Care & Counseling: Resources for The Ministry of Healing and Growth. Nashville: Abingdon Press, 2011.
Collins Cobuild English Dictionary. London: Harper Collins Publishers, 1997.
Çelikay, Ferdi ve Erdal Gümüş. “Sağlıkta Dönüşümün Ampirik Analizi”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 66, sy. 3 (2011): 55-92.
Çelikel, Bülent. “Dinî Danışmanlık: Psikoterapi ile Din Eğitiminin Buluşma Noktası”. Marife Dergisi (2013): 55-68.
Çerik, Oğuz. “Yaşlılıkta Sosyal ve Manevi Bakım Yaşlılık Dönemi ve Problemleri”. Yaşlılık Dönemi ve Problemleri içinde, ed. Faruk Bayraktar, 141-157. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
Doğan, Mebrure. Sabır Psikolojisi, Pozitif Psikoloji Bağlamında Bir Araştırma. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2016.
Ege, Remziye. “Dini Danışmanlık ve Rehberliğin Bir Bilim Dalı Olarak Gelişmesinin Gerekliliği Üzerine Bazı Düşünceler”. Dini Araştırmalar 14, sy. 39 (2011): 104-114.
Genia, Vicky. “Seküler Psikoterapistler ve Dindar Danışanlar: Mesleki Mülahazalar ve Öneriler”. Trc. Üzeyir Ok. İslami Araştırmalar Dergisi 12, sy.1 (1999): 78-83.
Haque, Amber. “Psychology and Religion: Two Approaches to Positive Mental Health”. Intellectual Discourse 8, no 1, (2000): 81-89.
Horozcu, Ümit. “Tecrübî Araştırmalar Işığında Dindarlık ve Maneviyat ile Ruhsal ve Bedensel Sağlık Arasındaki İlişki”, Milel ve Nihal 7, sy. 1 (2010): 209-240.
Karagül, Arslan. “Manevi Bakım: Anlamı, Önemi, Yöntemi ve Eğitimi (Hollanda Örneği)”. Dini Araştırmalar 14, sy. 40 (2012): 5- 27.
Karataş, Zeki. “Evde Bakım Hizmeti Sunan Aile Bireyi Bakıcıların Moral ve Manevi Değerlerinin Başa Çıkmadaki Etkisi”. Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 2011.
Kardaş Özdemir, Funda, Akgün Şahin ve Zümrüt, Küçük Dilek. “Kanserli Çocuğu Olan Annelerin Bakım Verme Yüklerinin Belirlenmesi”. Yeni Tıp Dergisi 26, sy.23 (2009): 153-159.
Kavas, Erkan ve Kavas, Nurgül. “Manevi Destek Algısı Ölçeği (MDA): Geliştirilmesi, Geçerliği ve Güvenirliği”. Turkish Studies 9, sy. 2 (2014): 905-915.
Kaymakcan, Recep ve Şirin, Turgay. “Bilişsel Davranışçı Psikoterapi Yaklaşımı ile Bütünleş- tirilmiş Dinî Danışmanlık Modelinin Din Eğitimi Alan Erkek Yükseköğrenim Öğrencilerinin Durumluk Kaygı ve Sürekli Kaygı Düzeylerine Etkisi”. Değerler Eğitimi Dergisi 11, sy. 26 (2013): 11-148.
Kılavuz, Akif. “Hasta Hekim İlişkileri Açısından Din Öğretiminin Önemi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11, sy.2 (2002): 73-86.
Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil), Kore: Korean Bible Society, 2013.
Koç, Mustafa. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hastanelerdeki Manevî Danışmanlık ve Rehberlik Hizmetleri (1995-2015): Sınırlılıklar ve Bir Eğitim Programı Önerisi” Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 321- 362. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
Koenig, G. Harold. “Din, Maneviyat ve Tıp: Klinik Uygulama İçin Araştırma Bulguları ve Öneriler”. trc. Nurten Kimter. Bilimname 30, sy. 2 (2013): 215-230.
Konur, Himmet. “Mesnevî’de Mürid-Mürşid İlişkisi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14, (2005):149-157.
Korkmaz, Arif. “Hastanede Dinî Hayat: Teorik Çerçeve”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29, (2010): 283-311.
Köylü, Mustafa. “Ruh ve Beden Sağlığı ile Din İlişkisi Üzerine Yapılan Araştırmaların Bir Değerlendirmesi”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2010): 5-36.
Kula, Naci. “Engelli Birey ve Ailesinin Psiko-sosyal Sorunları ve Manevi Destek”. Din Felsefe ve Bilim Işığında Engelli Olmak ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri içinde, 74-107. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, 2012.
Longman Dictionary of American English. Second Edition. Harlow: Pearson English Language Teaching, 1997.
Mollaoğlu, Hasan. “Hastane Hizmetleri Bağlamında Manevi Bakım ve New York Healthcare Chaplaincy” Örneği”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2013.
Ok, Üzeyir. “İnanç Bakım Danışmanlığı Bir Model Geliştirme Denemesi”. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde, 550-574. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
Özdoğan Öznur. “İnsanı Anlamaya Yönelik Bir Yaklaşım: Pastoral Psikoloji”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2006): 127-141.
Özdoğan, Öznur. “Hastalıklara Manevi Psikolojik Yaklaşım”. IV. Din Şurası Tebliğ Müzakereleri içinde, 366-372. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
Özoğlu, Süleyman Çetin. Eğitimde Rehberlik ve Psikolojik Danışma. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Basımevi, 2007.
Patton, John. Pastoral Care in Context: An Introduction To Pastoral Car. Kentucky: Westminster John Knox Press, 2005.
Sarı, Enver. “İslamî Değerleri Yaşam Biçiminde Öncelikli Danışanlara Yönelik Psikolojik Danışma: İslamî Psikolojik Danışma Model Önerisi”. Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 135-155. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
Satan, Ayşin, Çıplak, Kübra, Kaplaner, Kaplaner Osman, Erol, Fatma. “Ebeveyn Kaybı Yaşamış Ergenlerde Bibliyoterapi Yönelimli Manevî Danışmanlık Uygulaması”, Manevi Danışmanlık ve Rehberlik içinde, ed. Ali Ayten, Mustafa Koç ve Nuri Tınaz, 1: 397- 413. İstanbul: Dem Yayınları, 2016.
Selçuk, Mualla. “2000’li Yıllara Girerken İrşat Anlayışımız Üzerine Bazı İlk Düşünceler”, II. Din Şurası Tebliğ Müzakereleri içinde, 458-467. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003
Seyyar, Ali. “Bakıma muhtaç Özürlülere Dönük Manevi Bakım Uygulamaları”, 1. Din Hizmetleri Sempozyumu (3-4 Kasım 2007) içinde, 2: 251-272. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
Seyyar, Ali. Tıbbi Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakım. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010. Snodgrass, Jill. “From Rogers to Clinebell: Exploring the History of Pastoral Psychology”. Pastoral Psychology 55, no. 4 (2007): 513-525.
Snodgrass, Jill. “Pastoral Counseling: A Discipline of Unity Amid Diversity”. In Understanding Pastoral Counseling, ed. E. A. Maynard and J. L. Snodgrass, 1-15. New York: Springer Publishing Company, 2015.
Söylev, Ömer Faruk. “Türkiye’de Dini Danışma ve Rehberlik: Alanları, İmkânları ve Yöntemleri (Diyanet İşleri Başkanlığı Örneği)”. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2014.
Sülü, Esma. “Yoğun Bakımda Yatan Çocuk Hastaların Annelerinin Manevî Bakım (Spiritüel Bakım) Gereksinimleri”. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2006.
Türkdoğan, Orhan. Kültür ve Sağlık–Hastalık Sistemi. Ankara: MEB Yayınları, 1991.
Tan, Hasan. Psikolojik Danışma ve Rehberlik, Teori ve Uygulama. İstanbul: MEB Yayınları, 2000.
Tarhan, Sinem ve Hasan Bacanlı. “Sürekli Umut Ölçeği’nin Türkçe’ye Uyarlanması: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”. The Journal of Happiness & Well-Being 3, sy. 1 (2015):1-14.
Utsch, Michael. “Pozitif Psikolojiden Güdüler-Din Psikolojisi Araştırmaları ve Terapik /Manevi Yardım Uygulamaları”. trc. Abdulkerim Bahadır. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2008): 169-180.
Yılmaz, Macit. “Yaşlılıkta Manevi Destek ve Din Eğitiminin Önemi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2013): 242-264.
Yüzer, Selda, Rana Yiğit ve Bahar Taşdelen. “Çocuğu Hastanede Yatan Annelerin Aldığı Sosyal Destek İle Depresyon Düzeyleri Arasındaki İlişki”. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 9, sy. 4 (2006): 54-62.
“Hasta Hakları Yönetmeliği”, Erişim 04. 11. 2017. http://www.saglik.gov.tr/TR,10461/hasta-haklari-yonetmeligi.html.
“Sağlık Bakanlığı ile Diyanet İşleri Başkanlığı arasında imzalanan işbirliği protokolü”, Erişim 28. 11. 2017. http://www2.diyanet.gov.tr/DinHizmetleriGenelMudurlugu/SosyalKulturelIsbirli giProtokolleri/Sa%C4%9Fl%C4%B1k%20Bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20Protokol%C3%BC.p df
“Why Pastoral Counselling”. Erişim 28.06.2017. http://www.aapc.org/page/WhyPastoral.