Öteden beri dilbilimciler kırâatleri dilin bir unsuru olarak görme ve Arap dilinin kullanım özelliklerine göre değerlendirme eğilimindedirler. Özellikle İslami ilimlere yönelik tedvin faaliyet- lerinin yoğun olarak sürdürüldüğü ilk dönemlerde dilbilimciler kırâatlerin dilsel referanslarını irdelemişler ve bazen kırâatleri dil açısından eleştirmiş yerine göre de kırâatler arasında tercih- te bulunmuşlardır. Dilbilimcilerin kırâatlere yönelttikleri bu eleştiriler içerisinde en ağır olanı hiç şüphesiz kırâatlerin Arap dili açısından hatalı oldukları anlamına gelen lahn ithamıdır. Dilbilim- cilerin kırâatlere yönelik bu farklı yaklaşımları sonraki dönem âlimleri tarafından eleştirilmiştir. Filolog müfessir Ebû Cafer en-Nehhâsın (ö. 338/950) İrâbu l-Kurânı, ilk dönem dil ve kırâat âlimlerinin görüşlerini ihtiva etmesi açısından, Arap dili için olduğu kadar kırâatler için de önemli bir kaynak durumundadır. Nehhâs bu konulara dair kendisinden önceki dönemde ortaya atılan görüşleri eserinde derlemiş ve kendi düşüncelerini aktarmıştır. Bu çalışma dilcilerin lahn itha- mında bulundukları kırâatleri Nehhâsın söz konusu eseri bağlamında inceleyerek ilk dönem dil ve kırâat âlimlerinin lahn olgusuna ve kırâatlere yaklaşımlarını tespit etmeyi amaçlamaktadır.
The Arab linguists have tended to regard the variant readings of the Qurʼān (qirāāt) as a linguistic matter and assess these readings according to the characteristics of the Arabic language. Especially in the early Islamic periods in which Islamic sciences were codified, the linguists researched linguistic basis of the readings and sometimes criticized within the framework of the linguistic rules and conditionally preferred some of them. The major criticism which was made by the linguists was that the some of the variant readings were wrong in terms of Arabic language (lahn). These different approaches of linguists to qiraat have been critici- zed by the following scholars. The work Irāb al-Qurān which was written by a philologist , a glossator Abu Jafar al-Nahhās is an important source both for the science of the readings of the Qurān ( qirāa) and for Arabic language itself. Because this work includes views of early age Islamic scholars on Arabic language and qirāa as well as the authors own views. This article intends to study those criticized variant readings of Qurān within the framework of this work
___
Adalı, Mustafa b. Hamza b. İsmail, Netâicü l-efkâr fî şerhil-İzhâr, Dârul-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2003. Ahfeş, Ebul-Hasen Saîd b. Mesade el-Ahfeş el-Evsat, Meânil-Kurân (tah. Hüdâ Mahmûd Kurâa), Mektebetul-Hâncî, Kahire 1990. Akdemir, Mustafa Atilla, Kırâat-Resmül-Mushaf İlişkisi Kurân ve Tefsir Araştırmaları IV, Ensar Neşriyat, ss. 117-134, İstanbul 2002. Altundağ, Mustafa, Sahih Kırâatlerin Arap Lehçeleriyle İlişkisi Üzerine Marmara Üniversi- tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 20, ss. 23-48, (2001). Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed Mehdî el-Hatîb, Târîhu Bağdâd ve züyûlühû (tah. Mustafa Abdülkadir Atâ ), Dârul-Kütüb el-İlmiyye, Beyrût 1996. Bennâ, Ahmed b. Muhammed, İthâfu fudalâil-beşer bil-kırââtil-erbeate aşer, Âlemul- Kutub, Beyrut 2007. Birışık, Abdülhamit, İrâbül-Kurân, DİA, XXII, ss. 376-379, İstanbul 2000. Birgivî, Muhyiddîn Muhammed b. Ali b. İskender, İzhârul-esrâr fin-nahv (Netâicul-efkâr fî şerhil-İzhâr içerisinde mevcut) Dârul-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2003. Bulut, Ali, Kur'an Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbül-Kurân, Meânîl-Kurân, İrâbul- Kurân) Ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler (Hicrî İlk Üç Asır), Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 12-13, ss. 391-408, Samsun 2001. Câriberdî, Ebul-Mekârim Fahruddîn Ahmed b. El-Hasen b. Yûsuf, el-Muğnî fî ilmin-nahv, Dâru Sader, Beyrut 2007. Corcî, Zeydân, Târîhu âdâbil-luğatil-arabiyye, Dârul-Fikr, Beyrut 1996. Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed, Kitâbut-tarîfât, Dârun-Nefâis, Beyrut 2003. Çetin, Abdurrahman, Lahn DİA, XXVII, ss. 55-56, Ankara 2003. Dağ, Mehmet, Mutezile Mezhebine Ehl-i Sünnetin İsnâdı: Kırâatlar Tevkîfî Değil; İc- tihâdîdir Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi-, Marife Dergisi yıl: 3, sayı: 3, ss. 219-258, kış 2003. Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân b. Amr, Câmiul-beyân fil-kırââtis-seb, Dârul- Hadîs, Kahire 2006. -et-Teysîr fil-kırââtis-seb, Dârul-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2005. Durmuş, İsmail, Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kırâatlar Kurân ve Tefsir Araştırmaları IV, Ensar Neşriyat, ss. 437-450, İstanbul 2002. Enbârî, Abdurrâhmân b. Muhammed b. Ubeydullâh el-Ensârî Ebul-Berakât Kemâlüddîn, Nüzhetül-elibbâ fî tabakâtil-üdebâ (tah. İbrahim es-Sâmirâî), Mektebetül-Menâr, Zerkâ 1958. Ergüven, Şahabettin, Arap Dilinde Lahnın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri, Gazi Üniversi- tesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: VI, sayı: 21, ss. 155-183. Eroğlu, Muhammed, Nehhâs, DİA, XXXII, ss. 542-543, İstanbul 2006. Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed, Tehzîbul-luğâ (tah. Muhammed Ivaz Mirab), Dâru İhyâit-Turâsil-Arabî, Beyrut 2001. Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Meânil-Kurân, Dâru ihyâit-Türâsil-Arabî, Beyrut 2003. Goldziher, İgnace, Klasik Arap Literatürü (çev. Rahmi Er, Azmi Yüksel), Vadi Yay. Ankara 2012. Gulâmu Saleb, Ebû Ömer ez-Zâhid Muhammed b. Abdilvâhid b. Ebî Hişâm el-Bâverdî, el- Aşerât fî ğarîbi l-luğa (tah. Yahyâ Abdurraûf Cebr), el-Matbaatul-Vataniyye, Amman, ts. Güney, Fikri, Ebû Cafer en-Nehhâs, Hayatı Eserleri ve Meanil-Kurânı, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, cilt: IV, sayı: 7, ss. 156-176. Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdullâh Yâkût b. Abdullâh, Mucemül-üdebâ irşâdül-erîb ilâ marifetil-edîb (tah. İhsân Abbâs), Dârul-Ğarb el-İslâmî, Beyrut 1993. Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbul-ayn (tah. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhim es-Sâmirâî), Dâru ve Mektebetul-Hilâl, ys. ts. Isfahânî, Ebul-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râğıb, Mucemu müf- redâtı elfâzıl-Kurân, Dârul-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 1997. İbn Ebî Meryem, el-Kitâbül-mûdah fî vücûhil-kırâât ve ilelihâ, el-Cemâatül-Hayriyye li tahfîzil-Kurânil-Kerîm, Cidde 1993. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim, Ğarîbul-hadîs (tah. Abdullâh el- Cebûrî), Matbaatul-Ânî, Bağdat 1397. İbnüs-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehrazûrî, Mukaddimetü İbnis-Salâh ulûmul-hadîs, Müessesetür-Risâle Nâşirûn, Beyrut 2004. İbnül-Cezerî, Ebül-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî, en-Neşr fil-kırââtil-aşr, Dârul-Kutub el-İlmiyye, Beyrut 2006. İbn Hâleveyh, el-Huseyn b. Ahmed, el-Hucce fil-kırââtis-seba (tah. Cemâlüddîn Muham- med Şeref), Dârus-Sahâbe lit-Turâs, Tanta 2010. İbn Haldûn, Mukaddime (çev. Halil Kendir), İmaj AŞ. Ankara 2004. Kâdî, Abdülfettâh, el-Büdûruz-zâhira fil-kırâatil-aşril-mütevâtira min tarîkayiş-şâtıbiyye ved-dürâ, (thk. Ahmed İnâye), Dârul-Kitâbil-Arabî, Beyrut 2005. Kandemir, M. Yaşar, Lahn (hadis), DİA, XXVII, ss. 56-57, Ankara 2003. Karadavut, Ahmet, Arap Dilinde Lahnin Doğuşu, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 7, ss. 325-350, Konya 1997. Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kurânı Anlamaya Etkisi, Ankara Okulu Yay. Anka- ra 2010. Kayapınar, Durmuş Ali, İrâbül-Kurân: Kurân-ı Kerîmin Gramerine Giriş, Selçuk Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 1990, sayı: 3, ss; 331-37. Maşalı, Mehmet Emin, Kuranın Metin Yapısı Mushaf Tarihi ve İmlâsı, İlâhiyât Yay. Ankara 2004. Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl İbnun-Nehhâs, İrâbul-Kurân, (nşr. Muhammed Ali Beydûn) Dârul-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2004. Öztürk, Mustafa, Kurân Dili ve Retoriği -Kurân Metninin Dokusu Üzerine Tartışmalar-, Kitabiyat Yay. Ankara 2006. Râcih, Muhammed Kureyyim, el-Kırââtul-aşrul-mütevâtira, Dârul-Muhâcir, Medine ts. Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali b. Muhammed, Keşşâfu ıstılâhâtil-fünûn, Dârul-Kütübil- İlmiyye, Beyrut 2006. Yavuz, Mehmet, Gramer Çalışmalarını Başlatan Amiller ve İlk Çalışmalar Nüsha (Şar- kiyât Araştırmaları Dergisi), sayı: 10, ss. 119-129, Ankara 2003. Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtazâ, Tâcul-arûs min cevâhiril-Kâmûs, Dârul-Hidâye, Beyrut 1987. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm, Meânil-Kurân ve irâbuhû, Dârul-Hadîs, Kahire 2005. Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâikit-tenzîl ve uyûnil-ekâvîl fî vücûhit-tevîl, Dârul-Marife, Beyrut 2005. Zübeydî, Muhammed b. el-Huseyn b. Ubeydullâh, Tabakâtu n-nahviyyîn vel-luğaviyyîn, Dârul-Meârif, ys. ts.