Nehhâs'ın İʻrâbu'l-Kur'ân'ında “Lahn” Tartışmalarına Konu Olan Kırâatlerin Değerlendirilmesi

Öteden beri dilbilimciler kırâatleri dilin bir unsuru olarak görme ve Arap dilinin kullanım özelliklerine göre değerlendirme eğilimindedirler. Özellikle İslami ilimlere yönelik tedvin faaliyet- lerinin yoğun olarak sürdürüldüğü ilk dönemlerde dilbilimciler kırâatlerin dilsel referanslarını irdelemişler ve bazen kırâatleri dil açısından eleştirmiş yerine göre de kırâatler arasında tercih- te bulunmuşlardır. Dilbilimcilerin kırâatlere yönelttikleri bu eleştiriler içerisinde en ağır olanı hiç şüphesiz kırâatlerin Arap dili açısından hatalı oldukları anlamına gelen lahn ithamıdır. Dilbilim- cilerin kırâatlere yönelik bu farklı yaklaşımları sonraki dönem âlimleri tarafından eleştirilmiştir. Filolog müfessir Ebû Ca‘fer en-Nehhâs’ın (ö. 338/950) İ‘râbu’ l-Kur’ân’ı, ilk dönem dil ve kırâat âlimlerinin görüşlerini ihtiva etmesi açısından, Arap dili için olduğu kadar kırâatler için de önemli bir kaynak durumundadır. Nehhâs bu konulara dair kendisinden önceki dönemde ortaya atılan görüşleri eserinde derlemiş ve kendi düşüncelerini aktarmıştır. Bu çalışma dilcilerin lahn itha- mında bulundukları kırâatleri Nehhâs’ın söz konusu eseri bağlamında inceleyerek ilk dönem dil ve kırâat âlimlerinin lahn olgusuna ve kırâatlere yaklaşımlarını tespit etmeyi amaçlamaktadır.

An Assessment on Qirā’āt Being Subject of the “Lahn” debates, in Nahhās’s I‘rāb al-Qur’ān

The Arab linguists have tended to regard the variant readings of the Qurʼān (qirā’āt) as a linguistic matter and assess these readings according to the characteristics of the Arabic language. Especially in the early Islamic periods in which Islamic sciences were codified, the linguists researched linguistic basis of the readings and sometimes criticized within the framework of the linguistic rules and conditionally preferred some of them. The major criticism which was made by the linguists was that the some of the variant readings were wrong in terms of Arabic language (lahn). These different approaches of linguists to qira’at have been critici- zed by the following scholars. The work I‘rāb al-Qur‘ān which was written by a philologist , a glossator Abu Ja‘far al-Nahhās is an important source both for the science of the readings of the Qur’ān ( qirā’a) and for Arabic language itself. Because this work includes views of early age Islamic scholars on Arabic language and qirā’a as well as the author’s own views. This article intends to study those criticized variant readings of Qur‘ān within the framework of this work

___

Adalı, Mustafa b. Hamza b. İsmail, Netâicü’ l-efkâr fî şerhi’l-İzhâr, Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2003. Ahfeş, Ebu’l-Hasen Sa‘îd b. Mes‘ade el-Ahfeş el-Evsat, Me’âni’l-Kur’ân (tah. Hüdâ Mahmûd Kurâ‘a), Mektebetu’l-Hâncî, Kahire 1990. Akdemir, Mustafa Atilla, “Kırâat-Resmü’l-Mushaf İlişkisi” Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV, Ensar Neşriyat, ss. 117-134, İstanbul 2002. Altundağ, Mustafa, “Sahih Kırâatlerin Arap Lehçeleriyle İlişkisi Üzerine” Marmara Üniversi- tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 20, ss. 23-48, (2001). Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed Mehdî el-Hatîb, Târîhu Bağdâd ve züyûlühû (tah. Mustafa Abdülkadir At⒠), Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrût 1996. Bennâ, Ahmed b. Muhammed, İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbeate aşer, Âlemu’l- Kutub, Beyrut 2007. Birışık, Abdülhamit, “İ‘râbü’l-Kur’ân”, DİA, XXII, ss. 376-379, İstanbul 2000. Birgivî, Muhyiddîn Muhammed b. Ali b. İskender, İzhâru’l-esrâr fi’n-nahv (Netâicu’l-efkâr fî şerhi’l-İzhâr içerisinde mevcut) Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2003. Bulut, Ali, “Kur'an Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbü’l-Kur’ân, Meânî’l-Kur’ân, İ’râbu’l- Kur’ân) Ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler” (Hicrî İlk Üç Asır), Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 12-13, ss. 391-408, Samsun 2001. Câriberdî, Ebu’l-Mekârim Fahruddîn Ahmed b. El-Hasen b. Yûsuf, el-Muğnî fî ilmi’n-nahv, Dâru Sader, Beyrut 2007. Corcî, Zeydân, Târîhu âdâbi’l-luğati’l-‘arabiyye, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1996. Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed, Kitâbu’t-ta’rîfât, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 2003. Çetin, Abdurrahman, “Lahn” DİA, XXVII, ss. 55-56, Ankara 2003. Dağ, Mehmet, “Mutezile Mezhebine Ehl-i Sünnet’in İsnâdı: Kırâatlar Tevkîfî Değil; İc- tihâdîdir –Zemahşerî Özelinde Bir İddianın Değerlendirilmesi-”, Marife Dergisi yıl: 3, sayı: 3, ss. 219-258, kış 2003. Dânî, Ebû Amr Osmân b. Sa’îd b. Osmân b. Amr, Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb’, Dâru’l- Hadîs, Kahire 2006. -et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘, Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2005. Durmuş, İsmail, “Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kırâatlar” Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV, Ensar Neşriyat, ss. 437-450, İstanbul 2002. Enbârî, Abdurrâhmân b. Muhammed b. Ubeydullâh el-Ensârî Ebu’l-Berakât Kemâlüddîn, Nüzhetü’l-elibb⒠fî tabakâti’l-üdebâ (tah. İbrahim es-Sâmirâî), Mektebetü’l-Menâr, Zerkâ 1958. Ergüven, Şahabettin, “Arap Dilinde Lahn’ın Ortaya Çıkışı ve İlk Görüntüleri”, Gazi Üniversi- tesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: VI, sayı: 21, ss. 155-183. Eroğlu, Muhammed, “Nehhâs”, DİA, XXXII, ss. 542-543, İstanbul 2006. Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed, Tehzîbu’l-luğâ (tah. Muhammed ‘Ivaz Mir‘ab), Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrut 2001. Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me‘âni’l-Kur’ân, Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2003. Goldziher, İgnace, Klasik Arap Literatürü (çev. Rahmi Er, Azmi Yüksel), Vadi Yay. Ankara 2012. Gulâmu Sa‘leb, Ebû Ömer ez-Zâhid Muhammed b. Abdilvâhid b. Ebî Hişâm el-Bâverdî, el- ‘Aşerât fî ğarîbi’ l-luğa (tah. Yahyâ Abdurraûf Cebr), el-Matba‘atu’l-Vataniyye, Amman, ts. Güney, Fikri, “Ebû Ca‘fer en-Nehhâs, Hayatı Eserleri ve ‘Me’ani’l-Kur’ân’ı”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, cilt: IV, sayı: 7, ss. 156-176. Hamevî, Şihâbüddîn Ebû Abdullâh Yâkût b. Abdullâh, Mu’cemü’l-üdeb⒠irşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb (tah. İhsân Abbâs), Dâru’l-Ğarb el-İslâmî, Beyrut 1993. Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbu’l-‘ayn (tah. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhim es-Sâmirâî), Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ys. ts. Isfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râğıb, Mu‘cemu müf- redâtı elfâzı’l-Kur’ân, Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 1997. İbn Ebî Meryem, el-Kitâbü’l-mûdah fî vücûhi’l-kırâât ve ‘ilelihâ, el-Cemâatü’l-Hayriyye li tahfîzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Cidde 1993. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim, Ğarîbu’l-hadîs (tah. Abdullâh el- Cebûrî), Matba‘atu’l-‘Ânî, Bağdat 1397. İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehrazûrî, Mukaddimetü İbni’s-Salâh ‘ulûmu’l-hadîs, Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, Beyrut 2004. İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed ed-Dımeşkî, en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr, Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, Beyrut 2006. İbn Hâleveyh, el-Huseyn b. Ahmed, el-Hucce fi’l-kırââti’s-seb‘a (tah. Cemâlüddîn Muham- med Şeref), Dâru’s-Sahâbe li’t-Turâs, Tanta 2010. İbn Haldûn, Mukaddime (çev. Halil Kendir), İmaj AŞ. Ankara 2004. Kâdî, Abdülfettâh, el-Büdûru’z-zâhira fi’l-kırâati’l-aşri’l-mütevâtira min tarîkayi’ş-şâtıbiyye ve’d-dürâ, (thk. Ahmed İnâye), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 2005. Kandemir, M. Yaşar, “Lahn” (hadis), DİA, XXVII, ss. 56-57, Ankara 2003. Karadavut, Ahmet, “Arap Dilinde Lahn’in Doğuşu”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 7, ss. 325-350, Konya 1997. Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’ân’ı Anlamaya Etkisi, Ankara Okulu Yay. Anka- ra 2010. Kayapınar, Durmuş Ali, “İ‘râbü’l-Kur’ân: Kur’ân-ı Kerîm’in Gramerine Giriş”, Selçuk Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 1990, sayı: 3, ss; 331-37. Maşalı, Mehmet Emin, Kur’an’ın Metin Yapısı Mushaf Tarihi ve İmlâsı, İlâhiyât Yay. Ankara 2004. Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâ‘îl İbnu’n-Nehhâs, İ‘râbu’l-Kur’ân, (nşr. Muhammed Ali Beydûn) Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut 2004. Öztürk, Mustafa, Kur’ân Dili ve Retoriği -Kur’ân Metninin Dokusu Üzerine Tartışmalar-, Kitabiyat Yay. Ankara 2006. Râcih, Muhammed Kureyyim, el-Kırââtu’l-‘aşru’l-mütevâtira, Dâru’l-Muhâcir, Medine ts. Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali b. Muhammed, Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut 2006. Yavuz, Mehmet, “Gramer Çalışmalarını Başlatan Amiller ve İlk Çalışmalar” Nüsha (Şar- kiyât Araştırmaları Dergisi), sayı: 10, ss. 119-129, Ankara 2003. Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtazâ, Tâcu’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, Dâru’l-Hidâye, Beyrut 1987. Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm, Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhû, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2005. Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 2005. Zübeydî, Muhammed b. el-Huseyn b. Ubeydullâh, Tabakâtu’ n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn, Dâru’l-Me‘ârif, ys. ts.