Mâturîdîliğin Halep ve Şam'a Gelişi

Mâturîdîliğin Halep ve Şam'a gelişini, bu iki şehrin hicrî V. / miladî XI. yüzyılın ikinci yarısında Selçuklu hâkimiyetine girmesiyle başlatmak mümkün- dür. Bu tarihten itibaren, Burhaneddin Ali b. Hasan el-Belhî, Ebü'l-Hasan Ali b. Mekkî el-Kasanî, Ali b. Hüseyin b. Muhammed Belhî, Ahmed b. Ali b. Abdüla- ziz Ebû Bekir ez-Zahîr el-Belhî ve Alâuddin el-Kâsânî gibi Selçuklu Hanefî- Mâturîdî âlimler, Horasan ve Mâveraünnehir'den Şam ve Halep şehirlerine geldiler ve söz konusu şehirlerde kadılık yaparak ve müderrislik görevlerinde bulunarak Hanefî-Mâturîdîliği yaymaya çalıştılar. Maturidiliğin Halep ve Şam'da yayılışında, Burhaneddin el-Belhî ve Ebû Bekir b. Ahmed el-Belhî'nin yanı sıra Alauddin es-Semerkandî'nin katkıları diğer âlimlerden daha çok ol- muştur. Zira Söz konusu âlimler, Maturidiliğin özeti kabul edilen Ömer Nese- fi'ninAkâid risalesini Semerkant'tan getirtmişler ve derslerinde okutmuşlardır. Öte yandan Sultan Alparslan ve Sultan Melikşah gibi Selçuklu Sultanları ve Nûreddin Zengi, Atsız, Tutuş ve Kasîmüddevle Aksungur gibi Selçuklu yöneti- cileri de Maturidiliğin Halep ve Şam'a gelişini ve yayılışını siyasi olarak des- teklemişlerdir. Bu makalede, Mâturîdîliğin Halep ve Şam'a gelişinde Selçuklu yöneticilerinin ve Hanefi-Mâturîdî âlimlerin katkılarını kronolojik sıraya göre ortaya koymaya çalıştık.

Coming of the Mâturidism in Aleppo and Damascus

Coming of Matüridsm to Aleppo and Damascus dates back to the second half of the V./XI. century when these two cities were ruled by the Seljuks. From then on, some reputable Seljukian Hanefi-Matüridî scholars such as Burhaneddin Ali bin Hasan el-Balhî, Abu'l-Hasan Ali bin Mekkî al-Kasanî, Ali bin Husayn bin Muhammad al-Balhî, Ahmad bin Ali bin Abdulaziz Abu Bakir ez-Zahir al-Balhî, and Alauddin al-Kâsânî came to Damascus and Aleppo from Khorasan and Transokxania. They tried to promulgate Hanafi-Matüridism some as judges and some as mudarrises (professors). Burhanaddin el-Balhî and Abu Bakir bin Ahmad al-Balhî together with Alauddin asSamarkandî contributed to the propagation of Matüridism in Aleppo and Damascus more than other scholars. Yet,the aforenamed scholars who had considered Omar an-Nasafi's "Akâidu'n-Nasafî", as the synopsis of Maturidism, brought it from Samarkand and followed it as a textbook in their courses. Besides, some Seljukian Sultans such as Sultan Alparslan and Sultan Melikshah and some Seljukian high officials such as Nuraddin Zangi, Atsız, Tutush, and Kasimuddavla Aksungur politically supported the coming of Maturidism to Aleppo and Damascus and helped in its propagation there. In this article, we will try to manifest the contributions of Seljukian rulers and Hanafî-Matüridî scholars to the coming of Matüridism to Aleppo and Damascus in chronological order

___

  • Ahmed b. Mahmud (ö. 977/1569), Selçuk-Nâme I-II, nşr. Erdoğan Merçil, İstanbul 1977.
  • Alâuddin el-Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesûd (ö. 587/1191), Bedâiu's-Sanâi' fî tertîbi'ş-Şerâi', Kahire 1910.
  • Arıkan, Adem, "Büyük Selçukluların Hanefîlere Destekleri ve Irak Selçuk- luları Sultanı Mesud'un Faaliyetleri", Araşan Sosyal Bilimler Ensti- tüsü İlmî Dergisi, ss. 153-164, Sayı: 5-6, Bişkek 2008.
  • Atay, Hüseyin, Tabsıratü'l-Edille fî Usûli'd-Dîn, Tenkitli Neşrine Giriş, An- kara 2004.
  • Azimî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed, (ö. 483/1090- 571/1175), Azimî Tarihi (Selçuklularla İlgili Bölümler), yayınlayan Prof. Dr. Ali Sevim, Ankara 1988.
  • Bardakoğlu, Ali, "Hanefî Mezhebi", DİA, XVI, ss. 1-21, İstanbul 1997.
  • Barthold, Vasiliy Vilidimiroviç (ö. 1930), Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, yay. haz. Hüseyin Dağ, Ankara 2004.
  • Beksaç, A. Engin, "Nureddin Zengi Külliyesi", DİA, XXXIII, 263, İstanbul 2007.
  • Çelebi, Ahmed, İslâm'da Eğitim Öğretim Tarihi, trc. Ali Yardım, İstanbul 1983.
  • ed-Dimeşkî, Abdulkadir b. Muhammed Nuaymi, ed-Daris fi Tarihi'l- Medaris, thk., Cafer Huseni, Kahire 1988.
  • el-Hüseynî, Ebü'l-Hasan Ali b. Nâşir b. Ali, Ahbâru'd-Devleti's-Selçûkiyye, çev. Necati Lügal, Ankara 1999.
  • İbnü'l-Adîm, Kemalüddin Ebü'l-Kasım Ömer b. Ahmed (ö. 661/1262), Buğyetü't-Taleb fî Tarihi Haleb, thk. ve nşr. Ali Sevim, Ankara 1976. Buğyat at-Talab fî Târîhi Halab Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, _____, yay. Ali Sevim, Ankara 1976.
  • İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (ö. 597/1200), el-Muntazam fî Târîhi'l-Mülûk ve'l-Ümem, I-XIII, thk., Süheyl Zekkâr, Beyrut 1415/1995.
  • İbnü'l-Esîr, İmâdüddin Ebü'l-Hasan Ali b. Ebî Bekr eş-Şeybânî (ö. 632/1234), el-Kâmil fi't-Târîhi'l-Ümem ve'l-Mülûk, I-XIV, thk., Caro- lus Johannes Tornberg, Beyrut 1399/1996.
  • İbn Hallikân, Ebû Abbâs Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (ö. 608/1211- 681/1282), Vefeyâtu'l-A'yân ve Enbâu Ebnâi'z-Zamân, I-VIII, thk. İhsan Abbas, Beyrut 1977.
  • İbn Kesir, İsmail b. Ömer İmâdüddin Ebü'l-Fidâ (ö. 774/1373), el-Bidâye ve'n-Nihâye, I-XIV, Beyrut 1990.
  • İzmirli, İsmail Hakkı, Muhassalü'l-Kelâm ve'l-Hikme, İstanbul 1336.
  • Kamâl al-Dîn İbn al-'Adîm, Buğyat at-Talab fî Târîh Halab Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, yay. Ali Sevim, Ankara 1976.
  • Kara, Seyfettin, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul 2007.
  • _____, Selçukluların Dini Serüveni, İstanbul 2006.
  • Kavakçı, Yusuf Ziya, XI ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara al- Nahr İslam Hukukçuları, Ankara 1976.
  • Kazıcı, Ziya, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2003.
  • el-Kefevî, Mahmud b. Süleyman el-Hanefî (ö. 990/1582), Ketâibü A'lâmi'l- Ahyâr, Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Bölümü, Nu: 690.
  • Kök, Bahattin, "Nureddin Mahmud Zengi", DİA, XXXIII, ss. 259-262, İstan- bul 2007.
  • Köprülü, Fuad, Türkiye Tarihi, İstanbul 1923.
  • Köymen, Mehmet Altan, Selçuklu Devri Türk Tarihi, 3. Baskı, Ankara 1998.
  • Kutlu, Sönmez, "Bilinmeyen Yönleriyle Türk Bilgini: İmam Mâturîdî", s. 26- 27, Dini Araştırmalar Dergisi, cilt: 5, sayı: 15.
  • el-Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdulkadir b. Muhammed (ö. 775/1373), el-Cevâhiru'l-Mudiyye fî Tabakâti'l-Hanefîyye, I-IV, Ri- yad 1993.
  • el-Leknevî, Muhammed Abdülhay el-Hindî (ö. 1264-1304/1847-1886), el- Fevâhidü'l-Behiyye fî Terâcimi'l-Hanefîyye, thk. Ahmet ez-Zabî, Beyrut 1998.
  • el-Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed (333/944), Kitâbü't- Tevhîd, thk. Fethullah Huleyf, İstanbul 1979.
  • Madelung, Wilferd F. "Mâturîdîliğin Yayılışı ve Türkler", İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik Editör: Sönmez Kutlu, Çev. Muzaffer Tan, Ankara 2003, ss. 305-368.
  • _____, "11.-13. Asırda Hanefî Âlimlerin Orta Asya'dan Batıya Göçü", İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, ss. 369-383, Editör: Sönmez Kutlu, Ankara 2013. en-Nesefî, Ebü'l-Muîn Tabsıratü'l-Edille fî Usûli'd-Dîn, I, thk., Hüseyin Atay, Ankara 2004.
  • Nizâmülmülk, Hasan b. Ali b. İshâk Tusî (ö. 485//1092), Siyâset-nâme, haz. Mehmet Altay Köymen, Ankara 1999.
  • Ocak, Ahmet, Selçukluların Dini Siyaseti, İstanbul 2002.
  • Özaydın, Abdülkerim, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (ö. 498-511/1105-1118), Ankara 1990.
  • _____, "Selçuklular", DİA, XXXVI, s. 386, İstanbul 2008.
  • Özel, Ahmet, Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara 2006.
  • _____, "Hanefî Mezhebi", DİA, XVI, ss. 21-27, İstanbul 1997.
  • _____, "Sadrüşşehid", DİA, XXXV, ss. 425-427, İstanbul 2008.
  • Özen, Şükrü, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî'nin Fıkıh Usûlünü Yeniden İnşası, Basılmamış Doçentlik Takdim Tezi.
  • Özervarlı, M. Sait, Alâeddin el-Üsmendî ve Lübâbü'l-Kelâm Adlı Eseri, İstanbul 2005.
  • er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman (ö. 604/1207), Râhatü's-Sudûr ve Âyetü's-Sürûr I, (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti), çev., Ahmed Ateş, Ankara 1999.
  • Sümer, Faruk, "Selçuklular", DİA, XXXVI, ss. 365-371, İstanbul 2009.
  • Şeşen, Ramazan, Selahaddin Eyyubi ve Devlet, İstanbul 1987.
  • Tomar, Cengiz, "Suriye", DİA, XXXVII, ss. 548-550, İstanbul 2009.
  • _____, "Şam", DİA, XXXVII, ss. 311-315, İstanbul 2009.
  • Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, İstanbul 1999.
  • Yavuz, Yusuf Şevki, "Ebu'l-Muîn Nesefî", DİA, XXXII, ss. 568-570, İstan- bul 2006.
  • Yazıcı, Tahsin, "Belh", DİA, V, ss. 410-411, İstanbul 1192.
  • Yazıcı, Talip, "Halep", DİA, XV, ss. 239-244, İstanbul 1997.
  • ez-Ziriklî, Hayreddin, el-A'lâm ve'l-Esmâ, I-X, Kahire 1954-1959.