İrşâdü'l-Akli's-Selim'in Tefsir Geleneğindeki Konumu

Bu makale içerik itibarıyla tefsir tarihi ve yazımıyla doğrudan ilgilidir. Özel olarak Ebussuûd tefsiri genel olarak Osmanlı müfessirlerine dair akademik çalışmalar ekseriyetle önyargılıdır. Zira modern tefsir tarihi paradigması se- lefîdir. Söz konusu edebiyatı ya görmezlikten gelmiş ya da birbirini tekrar eden haşiye türü metinler olarak algılamıştır. Miladi XII ve XIII. asırlardan itibaren İslam coğrafyasında eğitim sistemi medreselerin inşasıyla kurumsallaşmış ve kısmen de devletleşmiştir. Diğer bir ifadeyle dini ilimler medreselerde belirli bir müfredat ve mezhep anlayışına bağlı olarak dil eksenli tedris edilmeye baş- lanmıştır. Bu eğitim sistemine paralel olarak bir tefsir kitabiyatı da oluşmuştur. Bunlar bir ilimde var olduğu kabul edilen iktisar, iktisad ve istiksâ mertebeleri- ne göre farklı hacimlerde telif edilen eserlerdir. Ebussuûd tefsiri medreselerde tercih edilen iktisad (orta büyüklükte) tefsirlerden ziyade istiksâ (detaylı ve geniş) tefsirler kategorisindedir. Özelde Ebusssuûd genelde Osmanlı tefsir geleneğini besleyen iki ana ilim damarı vardır. Bunlardan birincisi Salebî ve Nişabur tefsir hareketi, diğeri ise Zemahşerî ve belağî-beyanî tefsir hareketi- dir. Her ne kadar modern dönem tefsir tarihi yazarları tarafından Salebî dış- lansa da klasik dönem tefsir geleneğinin merkezinde Salebî vardır. Yine Mu- tezilî olması sebebiyle önyargıyla okunan Zemahşerî de medrese modeli tef- sirlerin ana kaynağıdır

Irshad Al-Aql Al-Salim and Its Status in Exegetical Tradition

This paper deals directly with the history and the historiography of Qur'anic exegesis. There is a strong prejudice against Abu al-Suud's exegesis in particular and Ottoman exegetical tradition in general, because modern perception of exegetical tradition is heavily salafi oriented. This salafi paradigma considers Ottoman exegetical tradition either as repetition or disregards it completely. With the establishment of madrasas, academic life in Muslim world during 12th and 13th centuries institutionalised and semisocialized. In other words, religious disciplines would be thought in the context of specific schools of thought and will be mainly based on linguistic analysis. In tune with this education system, new type of exegetical works were established. In addition, major text books in madrasa education was divided into three categories, namely iqtisar (short summary), iqtisad (medium), and finally istiqsa (large collection). Abu al-Suud's exegesis is written in accordence with the size of istiqsa. There are two major seams of informaton of the Ottoman exegesis in general and Abu al-Suud in particular. The first one is Tha'labi and Nishabur exegetical tradition while the other is Zamakhshari and bayani-balaghi (heavily rhetorical) exegetical tradition. Although modern writers of history of Qur'anic exegesis exclude Tha'labi from mainstream exegetical tradition, there is no doubt that in classical exegetical tradition Tha'labi plays an extremely important role. Furthermore, Zamakhsari, who is considered Mutazilite and read pejoratively, is essential source of madrasa exegetical tradition.

___

  • Abduh, Muhammed, Rıza, Reşid, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Hakim (Tefsiru'l- Menâr) (Beyrut, Darü'l-marife t.s.).
  • Akdemir, Hikmet, "Belâğat İlmi ve Kur'an Tefsirindeki Yeri" Harran Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1996) sayı: 2.
  • Albayrak, İsmail, Klasik Modernizm'de Kur'an'a Yaklaşımlar, (İstan- bul,2004).
  • Aydemir, Abdullah, Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu, (Ankara: Di- yanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.),
  • Bedir, Murtaza, "Mütekaddimîn ve Müteahhirîn" DİA.
  • Beğavî, Hüseyin b. Mes'ud, Meâlimü't-tenzil, (Riyad: Daru Taybe, 1993).
  • Beyzavî, Nasıruddin Kadı, Envâru't-tenzîl ve esrarü't-tevil, (Beyrut: Daru ihyai't-türasi'l-arabî 1408).
  • Beyyûmî, Muhammed Receb, Hutuvâtü't-tefsiri'l-beyânî li'l-Kur'ani'l-Kerim, Mecmau'l-buhûsi'l-islamiyye, Ürdün 1971.
  • Bilgin, Mustafa, Tefsirde Mutezile Ekolü, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü (Basılmamış doktora tezi, Bursa 1991).
  • Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, (İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973).
  • Cerrahoğlu, İsmail, "Ebu's-Suûd ve Tefsiri" Diyanet İşleri Başkanlığı Der- gisi, (1974) Cilt XIII, sayı 4.
  • -----------------, "Zemahşerî ve Tefsiri" Ankara Üniv. İlahiyat Fakültesi Der- gisi (1983), XXVI, s. 70.
  • -----------------, Tefsir Tarihi, I-II, (Ankara 1988).
  • Cürcanî, Abdülkahir, Delâilü'l-i'caz, (Kahire: Mektebetü'l-hancî, 1989).
  • Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006).
  • Davudî, Şemseddin Muhammed b. Ali Tabakatü'l-müfessirin, (Beyrut: Da- ru'l-Kutubi'l-İlmiyye ts.).
  • Ebu Hayyan, Muhammed b. Yusuf, el-Bahru'l-muhît, (Beyrut: Daru'l-fikir, 1420).
  • Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed, İrşâdü'l-akli's-selim ilâ mezâyâ'l- Kur'ani'l-Kerim, (Beyrut: Daru ihyai't-türasi'l-arabî, ts).
  • Edirnevî, Ahmed b. Muhammed, Tabakatü'l-müfessirîn, (Medine: Mekte- betü'l-ulum, 1997).
  • Ekin, Yunus, Ebusuûd Tefsiri'nde Siyakın Yeri, (İzmir: Işık Akademi Yayın- ları 2012).
  • Gazzalî, Ebu Hamid, İhyâü Ulumi'd-Din, (Daru'l-marife Beyrut ts.).
  • Gilbert, Joan E., "Ortaçağ'da Şam'da İslami İlimlerin Kurumsallaşması ve İlmin Meslek Haline Gelişi" (çev. Harun Yılmaz), M.Ü. İlahiyat Fakül- tesi Dergisi 37 (2009/2).
  • Göksu, Mehmed Mustafa, Molla Güranî'nin Ğayetü'l-Emânî İsimli Tefsiri- nin Edisyon Kritiği, (Basılmamış doktora tezi, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 2007).
  • Ğazzî, Necmüddin Muhammed b. Muhammed, el-Kevakibü's-sâira bi'ayâni'l-mieti'l-âşira, (Beyrut: Darü'l-kütübi'l-ilmiyye, 1971).
  • Hacımüftüoğlu, Nasrullah Kur'an'ın Belâgatı ve İ'cazı Üzerine, (Erzurum: Ekev yay. 2001).
  • Hamevî, Yakut b. Abdullah, Mu'cemu'l-üdebâ, (Beyrut 1993).
  • Hımsî, Naîm, Fikretü İ'cazi'l-Kur'an, (Beyrut: Müessesetü'r-risale, 1980).
  • İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed, Tarihu İbn Haldun, (Beyrut: Darü'l-fikir, 1988).
  • İbn Kayyım el-Cevziyye, el-Menârü'l-münîf, (Haleb 1970).
  • İbn Kesir, Ebu'l-Fidâ İsmail, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, (İstanbul: Kahraman yay. 1984).
  • İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem, Lisanü'l-Arab, (Beyrut: 1990).
  • İbn Teymiye, Takiyyüdin, Mecmuu'l-fetevâ, (Medine 1995).
  • İyibilgin, Orhan, Ayntâbî'nin Tercüme-i Tibyan Tefsirinin Muhteva ve Me- tod Bakımından Değerlendirilmesi, (Basılmamış doktora tezi, Mar- mara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İstanbul 2008).
  • Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, (İstanbul: Dergâh Yayınları 2011).
  • Katib Çelebi, Hacı Halife, Keşfu'z-zünûn, (Beyrut: 1992).
  • Koç, M. Akif, Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi: es-Sa'lebî (427/1036) Tefsi- rinde Mukatil b. Süleyman (150/767) Rivayetleri, (Ankara: Kitabiyat, 2005).
  • Kütübî, Muhammed b. Şakir, Fevâtü'l-vefeyât, (Beyrut: Daru sadır, 1974).
  • Maden, Şükrü, Tefsirde Haşiye Geleneği ve Hâşiyetü Muhyiddin Şeyh- zâde Alâ Tefsiri'l-Kadî Beyzavî Örneği (Basılmamış doktora tezi, İs- tanbul 2013).
  • Maturîdî, Ebu Mansur, Tevilâtu Ehli's-Sünne, (Beyrut: Daru'l-kütübi'l- ilmiyye, 2005).
  • Mazin el-Mubarek, el-Mucez fi tarihi'l-Belağa, (Daru'l-fikir, Katar ts.)
  • Mukatil b. Süleyman, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, (Beyrut: Daru ihyai't-türasi'l- arabî 1423).
  • Murad, Velid Muhammed, Nazariyyetü'n-nazm ve kıymetühe'l-ilmiyye fi'd- dirasati'l-luğaviyye inde Abdülkahir el-Cürcanî, (Beyrut 1983).
  • Nesefî, Ebu'l-Berakat, Medârikü't-tenzil, (Beyrut: Darül-kelimi't-tayyib, 1998).
  • Rahman, Fazlur, İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç -M. Hayri Kırbaşaoğlu, (Ankara: Ankara okulu yay. 1998).
  • Öztürk, Mustafa, "Modern Dönem Tefsir Tarihi Edebiyatına Dair Bir Zihni- yet Analizi: Muhammed Hüseyin ez-Zehebî ve et-Tefsir ve'l- Müfessirûn Örneği", Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu, (editör: Mustafa Karagöz), (Araştırma Yayınları, Ankara 2015).
  • Razî, Fahruddin, Mefatihu'l-ğayb, (Beyrut: Daru ihyai't-türasi'l-arabî, 1420).
  • -----------------, Nihâyetü'l-îcaz fi dirâyetü'l-i'caz, Beyrut: 2004, s. 25.
  • Sa'lebî, Ebu İshak, el-Keşf ve'l-beyan, (Beyrut: Daru ihyai't-türasi'l-arabî 2002)
  • Saleh, Walid A., The Last of the Nishapuri School of Tafsir: al-Vahidî (d.468/1076) and His Significanse in the History of Qur'anic Exege- sis", Journal of the American Oriental Society, Vol. 126, No. 2, (2006).
  • -----------------, "Arapça Tefsir Tarihi Yazımında Başlangıç Mülahazaları: Kitabi Yaklaşım Tarihi", çev. İsmail Albayrak, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XV/1.
  • Sellam, M. Zağlul, Eserü'l-Kur'an fi tatavvuri'n-nakdi'l-arabî, Mısır: Mekte- betü'ş-şebab, ts.).
  • Sezgin, Fuat, Buhari'nin Kaynakları, (Ankara:Kitâbiyât Yayınları, 2000).
  • Suyutî Celalüddin, Tabakatü'l-müfessirin, (Kahire: Mektebetü vehbe, 1396).
  • Suyutî Celalüddin, el-İtkân fi Ulumi'l-Kur'an, Beyrut: Daru ibn kesir, 1996).
  • Suyutî Celalüddin, Buğyetü'l-vuât fi tabakati'l-luğaviyyin ve'n-nuhât, (Beyrut: Daru'l-fikir, 1979).
  • Taberî, Muhammed b. Cerir, Câmiu'l-beyân, (Beyrut: Daru'l-fikir, 1995)
  • Tehânevî, Muhammed b. Ali, Keşşâfü istılâhâti'l-funûn ve'l-ulûm, (Beyrut: 1996).
  • Ülgen, Emrullah, Ebu İshak es-Sa'lebî ve el-Keşf ve'l-beyan Adlı Tefsirin- deki Metodu, (Yüksek Lisans Tezi) Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Diyarbakır: 2006).
  • Vahidî, Ebu'l-Hasan, et-Tefsiru'l-vasît, (Beyrut: Darul-kütübi'l-ilmiyye, 1994).
  • Yafiî, Ebu Muhammed Afifuddin, Mir'âtü'l-cinân, (Beyrut 1997).
  • Yakuboğlu, Kenan, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, (İstanbul: Gök- kubbe yay. 2006).
  • Zehebî, Muhammed Huseyin, et-Tefsîr ve'l-mufessirûn, (Beyrut: Darü'l- kalem, ts.)
  • Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an hakaiki't-tenzil,(Beyrut: Daru'l- kütübi'l-ilmiyye 1995)
  • Zerkeşî, Bedrüddîn, el-Burhân fî 'ulûmi'l-Kur'ân, (Beyrut: Dâru'l-Mârife, 1990).
  • Zurkanî, M. Abdülazim, Menâhilü'l-irfan (Beyrut: Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1988).