Gazâlî'nin Nedensellik ve Âdetullah Düşüncesi

İnsanoğlunun bu âlemde meydana gelen değişimleri ve doğal olayları açıklamak için başvurduğu en önemli kavram nedenselliktir. Aristo metafiziği- nin etkisiyle İslam dünyasına girmiş olan bu kavram üzerinde oldukça çetin tartışmalar olmuştur. Kavramın İslam filozofları tarafından Müslümanların düşünce dünyasına aktarılmasıyla mesele farklı bir boyut kazanmıştır. Bu durum zaman içinde fikrin muhteva ve üslup açısından zenginleşmesini sağ- lamıştır. Gazâlî, nedensellik kavramı üzerine fikir yürüten İslam düşünürlerinin önde gelenlerinden biridir. Gazâlî'nin Eş'arî kelam okuluyla genel olarak aynı çizgide olduğu ve nedenselliğin içerdiği zorunluluk fikrini reddettiği genel ka- buldür. Ancak Gazâlî'nin nedenselliğe tamamen karşı olduğu görüşü hali ha- zırda tartışılması gereken bir husustur. Onun, nedensellik düşüncesinin içer- diği zorunluluk fikrine karşı ortaya koyduğu kavram âdetullah'tır. O, bu kav- ramla hem sebep-sonuç zincirinin zorunlu olmadığını ispatlamakta hem de mucizenin imkanına yer açmış olmaktadır. Hem Gazâlî hem de İslam filozofla- rı, Allah-alem ilişkisi konusunda benzer amaçlara sahip olsalar da üslup ve anlamlandırma konusunda farklı düşünmektedirler.

Ghazali's View on Causation and Adetullah

The most important concept man has appealed in order to explain the changes and the natural phenomena occurring on Earth is causation. There have been stiff debates on this subject which was introduced to the Islamic World under the influence of Aristotle's metaphysics. This issue has gained a different dimension when the concept was transmitted into the Islamic way of thinking through Muslim philosophers. This has enriched the concept in terms of its content and style. Ghazali is one of the leading Muslim thinkers who stated his opinion on the concept of causality. It is widely accepted that Ghazali followed the school of Ash'ari kalam and refused the idea of obligation that the causation involves. However, the idea that he was against Causation utterly is a matter that should already be discussed. The rules and practices of divine origin governing the universe, "Adetullah" is the concept he developed against the idea of obligation that is present in the thought of causality. With this concept, he has both proved that the chain of cause and effect is not a necessity and made a room for the possibility of miracles. Although Ghazali and Muslim philosophers are in the same opinion and share the same aims about the relation between God and the universe, they certainly think differently in terms of style and interpretation.

PDF

___

Altıntaş, Hayrani, İbn Sinâ Metafiziği, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1985.

Aristoteles, Metafizik , çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yayınları, c. I, İstanbul 1996.

Aristoteles, Fizik , 194b, çev. Saffet Babür, Yapı Kredi Yayınları, c. II, İstanbul

Arslan, Ahmet, İlk Çağ Felsefe Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, III, İstanbul 2009.

Ayık, Hasan, "Gazâlî ve Nedensellik Meselesi (Gazâlî Özel Sayısı İçinde)", TYB Akademi, yıl:1, sayı:1, Ocak, , ss. 15-30, Ankara 2011

Bakıllanî, Kadı Ebubekir Muhammed b. Tayyib, Kitabu't-Temhid, nşr.:Richard J. McCarthy, Beyrut 1957.

Bayrakdar, Mehmet, İslam Felsefesine Giriş, TDV Yayınları, Ankara 2001.

Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 1999.

Cürcânî, Seyyid Şerif, Kitâbü't-Tarifât, Daru'l-Fikir, Beyrut 1998

Cüveynî, İmâmü'l-Harameyn, Kitabü'l-İrşad, Diyanet Vakfı Yayınları, çev. A. Bülent Baloğlu vdğr., İstanbul 2010.

Dağ, Mehmet, "İmam el-Harameyn el- Cüveyni'de Nedensellik Kuramı", On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 2, ss. 35-53, s. 41, Samsun 1987.

Dursun, Abdurrazzak, David Hume ve Gazâlî'de Nedensellik Problemi, Tem- muz 2015, c. 5, sayı: 2, ss. 2-11. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/kusbd/article/view/5000136672/5000125531 s. 6. (Erişim 27 Mayıs 2016).

Eş'ârî, Ebu'l-Hasan, el-İbane an Usuli'd-Diyane, Daru İbn Hazm, Beyrut 2003.

Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi, Birleşik Yayınları, İstanbul 2000.

Farabi, el-Medinetü'l-Fadılâ, çev. Ahmet Arslan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.

Frank, R. M., Al-Gazâlî and Ash'arite School, Duke University Press, Amerika 1994

Gazâlî, Ebû Hâmid, el-İktisad fi'l-İtikad, çev. Osman Demir, Klasik Yayınları, İstanbul 2014.

Gazâlî, Ebû Hâmid, Tehâfütü'l-Felâsife (Filozofların Tutarsızlığı), çev. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul 2005.

Hançerlioğlu, Orhan, Felsefe Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2004.

İbn Manzur, Lisânü'l-Arab, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1971

İbn Rüşd, Faslu'l-Makâl el-Keşf an Minhâci'l-Edille, haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1985.

İbn Rüşd, Tehâfütü't-Tehâfüt (Tutarsızlığın Tutarsızlığı), çev. Kemal Işık- Mehmet Dağ, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, Samsun 1986.

İbn Sina, en-Necât (Felsefenin Temel Konuları), çev. Kübra Şenel, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2013.

el-İsfahanî, Rağıb, "snn", Müfredât, çev. Abdulbaki Güneş-Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, İstanbul 2012

İzmirli, İsmail Hakkı, "Âdetullah", İslam-Türk Ansiklopedisi, MEB Yayınları, I, ss. 68-70, İstanbul 1995.

Kâdî Abdülcebbâr, Şerhu'l-Usûli'l-Hamse, çev. İlyas Çelebi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013

Kâdî Beyzâvî, Tavâli'ul-Envâr, çev. İlyas Çelebi-Mahmut Çınar, Türkiye Yaz- ma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2014.

Karadeniz, Osman, İlim ve Din Açısından Mucize, Marifet Yayınları, İstanbul 1999.

Kaya, Mahmut, İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri, Klasik Yayınları, İstan- bul 2003.

Kindî, Felsefî Risaleler, çev. Mahmut Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul 2014.

Kılavuz, A. Saim, Anahatlarıyla İslam Akaidi ve Kelam'a Giriş, Ensar Yayınla- rı, İstanbul 2013.

Kumanlıoğlu, H. Fehmi, "Âdetullah", Şamil İslam Ansiklopedisi, Şamil Yayıne- vi, I, ss. 40-43, İstanbul 1990.

Maturidi, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed, Kitabü't-Tevhid, çev. Bekir Topaloğlu, İsam Yayınları, Ankara 2003.

Nesefi, Ebu'l-Muin, Tevhidin Esasları, çev. Hülya Alper, İz Yayıncılık, İstanbul 2010.

Okşar, Yusuf, İslam Kelamında Nedensellik ve Adetullah, (Basılmamış Yük- sek Lisans Tezi), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ada- na 2008.

Pazarbaşı, Erdoğan, Kur'an ve Medeniyet, Pınar Yayınları, İstanbul 1996.

Pezdevî, Ebu'l Yusr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akâidi, çev. Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2013.

Râzî, Fahreddin, el-Muhassal, çev. Hüseyin Atay, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1978.

Sâbûnî, Nûreddin, Mâtürîdiyye Akaidi, çev. Bekir Topaloğlu, İfav Yayınları, İstanbul 2013.

Semerkandî, İslam İnanç İlkeleri, çev. İsmail Yürük-İsmail Şık, Araştırma Ya- yınları, Ankara 2011.

Swinburne, Richard, Mucize Kavramı, çev. Aydın Işık, İz Yayıncılık,İstanbul

Şekerci, Ahmet Erhan, "Gazâlî'de Nedensellik", Journal of Islamic Research, 2015;26(2), ss. 53-67, http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/findrecords.php Erişim: 8 Haziran 2016.

Şık, İsmail- Çetin, Rabia, "Mucize", Kelam IV (Sistematik Kelam 2-Nübüvvet- Mead), Araştırma Yayınları, Ankara 2016.

Taftazânî, Saduddin, Şerhu'l-Akâid, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 2013.

Topaloğlu, Bekir, Çelebi, İlyas, "Âdet", Kelam Terimleri Sözlüğü, İsam Yayın- ları, s. 13, İstanbul 2010.

Türkben, Yaşar, "Gazâlî'nin Sebeplilik Düşüncesi Üzerine Yapılan Tartışma- lar", e-makâlât Mezhep Araştırmaları, II/2 (Güz 2009), ss. 41-53. Erişim 5 Haziran 2016. http://emakalat.com/article/view/1085000023/1085000025 (Erişim: 15 Haziran 2016).

Türkben, Yaşar, Gazali ve Nedensellik, Elis Yayınları, s. 91, Ankara 2012.

Türker, Mubahat, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe Din Münasebeti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1956.

Vural, Mehmet, İslam Felsefesi Sözlüğü, Elis Yayınları, Ankara 2003.

Vural, Mehmet, Gazâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2011.

Yılmaz, Faruk, İlk Çağ Düşünce Tarihi, Berikan Yayınları, Ankara 2011, s. 283.

Yürük, İsmail, Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî es-Semerkandî'nin Belli Başlı Kelâmî Görüşleri (Allah ve İman Anlayışı) (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İs- lam Bilimleri Anabilim Dalı, Kelam Bilim Dalı, Erzurum 1987.

Zeydan, Abdulkerim, İlahi Kanunların Hikmetleri (Sünnetullah), çev. Nizamed- din Saltan, İhtar Yayınları, İstanbul 1997.

Özsoy, Ömer, Sünnetullah, Fecr Yayınları, Ankara 1995.

Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri (Müslüman-Hristiyan-Yahudi Kelamı), çev. Kasım Turhan, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.