Tasavvufta Hakikat Kavramına Kaynak OlmasıYönüyle Hârise Hadisi

Hakikat, tasavvufun en temel kavramlarından biridir. Tasavvufta, kulluğun / şeriatın tam anlamıyla yerine getirilmesi neticesinde "ilâhî gerçeklere ve sırlara aşina olmayı" diğer bir deyişle "Hakk'ın tecellîlerini temaşa etmeyi" ifade eden hakikat kavramının mutasavvıflar nezdinde önemli bir kaynağı da Hârise ile Hz. Peygamber arasındaki diyaloğu içeren ve temel tasavvuf kaynaklarının hemen hepsinin bir şekilde atıfta bulunduğu şu rivayettir: Rivayete göre Peygamber (sas) Hârise'ye "Nasıl sabahladın yâ Hârise?" diye sorar. Hârise, cevaben "Hakiki bir mümin olarak yâ Rasûlallah!" der. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Her hakkın bir hakikati (işâreti) vardır. Bunun hakikati nedir?" buyurur. Hârise ise "Dünyadan uzaklaştım. Geceleri uykusuz, gündüzleri susuz geçirdim. Artık rabbimin arşına açıkça bakıyor, cennetliklerin nasıl ziyaretleş- tiklerini ve cehennemliklerin nasıl bağırıp çağırdıklarını görüyor gibiyim." Hârise'nin bu sözleri üzerine Peygamber (sas), "Marifete erdin (bildin), onun gereğini yap." buyurur. Bu çalışmada öncelikle tasavvufta şeriat ve hakikat kavramlarının mahiyeti konu edinilecek, ardından rivayetin hadis ve ricâl kaynaklarındaki yerine değinilecek, sonrasında ise söz konusu rivayetin merkezinde yer alan Hârise'nin kimliği ve rivayetin tasavvuftaki hakikat kavramı ile ilişkisi ele alınacaktır. Zira hadisteki sahabi, rivayete ait tarîklerin bazısında Hârise, bazısında Hâris b. Numan, bazılarında ise Hâris b. Mâlik şeklinde farklı adlarla geçmektedir. Bu durum rivayetin sıhhati ve anlaşılması konusunda olayın merkezinde yer alan sahâbînin tesbitinin önemli bir problem olduğunu göstermektedir. Sonrasında ise söz konusu rivayetin tasavvuf literatürüne yansıması mutasavvıfların hadis ile ilgili yorumları bağlamında ele alınarak hakikat kavramına kaynaklık etmesi yönünden mütalaa edilecektir. Hakikat kavramı ile ilişkilendirilen bu rivayetin tasavvuf kaynaklarında yaygın bir şekilde yer alması söz konusu rivayetin tasavvuf edebiyatındaki önemine delalet etmektedir

Hakikat, tasavvufun en temel kavramlarından biridir. Tasavvufta, kulluğun / şeriatın tam anlamıyla yerine getirilmesi neticesinde “ilâhî gerçeklere ve sırlara aşina olmayı” diğer bir deyişle “Hakk’ın tecellîlerini temaşa etmeyi” ifade eden hakikat kavramının mutasavvıflar nezdinde önemli bir kaynağı da Hârise ile Hz. Peygamber arasındaki diyaloğu içeren ve temel tasavvuf kaynaklarının hemen hepsinin bir şekilde atıfta bulunduğu şu rivayettir: Rivayete göre Peygamber (sas) Hârise’ye “Nasıl sabahladın yâ Hârise?” diye sorar. Hârise, cevaben “Hakiki bir mümin olarak yâ Rasûlallah!” der. Bunun üzerine Hz. Peygamber “Her hakkın bir hakikati (işâreti) vardır. Bunun hakikati nedir?” buyurur. Hârise ise “Dünyadan uzaklaştım. Geceleri uykusuz, gündüzleri susuz geçirdim. Artık rabbimin arşına açıkça bakıyor, cennetliklerin nasıl ziyaretleş- tiklerini ve cehennemliklerin nasıl bağırıp çağırdıklarını görüyor gibiyim.” Hârise’nin bu sözleri üzerine Peygamber (sas), “Marifete erdin (bildin), onun gereğini yap.” buyurur. Bu çalışmada öncelikle tasavvufta şeriat ve hakikat kavramlarının mahiyeti konu edinilecek, ardından rivayetin hadis ve ricâl kaynaklarındaki yerine değinilecek, sonrasında ise söz konusu rivayetin merkezinde yer alan Hârise’nin kimliği ve rivayetin tasavvuftaki hakikat kavramı ile ilişkisi ele alınacaktır. Zira hadisteki sahabi, rivayete ait tarîklerin bazısında Hârise, bazısında Hâris b. Numan, bazılarında ise Hâris b. Mâlik şeklinde farklı adlarla geçmektedir. Bu durum rivayetin sıhhati ve anlaşılması konusunda olayın merkezinde yer alan sahâbînin tesbitinin önemli bir problem olduğunu göstermektedir. Sonrasında ise söz konusu rivayetin tasavvuf literatürüne yansıması mutasavvıfların hadis ile ilgili yorumları bağlamında ele alınarak hakikat kavramına kaynaklık etmesi yönünden mütalaa edilecektir. Hakikat kavramı ile ilişkilendirilen bu rivayetin tasavvuf kaynaklarında yaygın bir şekilde yer alması söz konusu rivayetin tasavvuf edebiyatındaki önemine delalet etmektedir

___

Abd b. Humeyd, el-Müntehab min Müsnedi Abd b. Humeyd, haz. Mustafa elAdevî, I-II, Riyad: Dâru Belensiyye, 2002.

Abdullah b. Mübarek, ez-Zühd ve’r-rekaik, haz. Habîbürrahman el-A‘zamî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.

Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul: İFAV, 2009.

Başer, Hacı Bayram, “Sünni Tasavvufun Teşekkül Sürecinde Şeriat-Hakikat İlişkisi Sorunu (Hicrî III. ve IV. Yüzyıllar)”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015.

———, “Tasavvufu Önceleyen Dönemde Ahlâk Literatürü: Kitâbü’z-Zühd’ler”, İslâm Ahlâk Literatürü Ekoller ve Problemler, ed. Ömer Türker – Kübra Bilgin, İstanbul: Nobel, 2015, ss. 139-163.

Beğavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed, Mu’cemü’s-sahâbe, haz. Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Cekenî, I-V, Kuveyt Mektebetü Dâri’l-Beyân, 2000.

Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali, el-Câmiu li-şuabi’l-îmân, haz. Muhtar Ahmed en-Nedvî, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.

———, Kitabü’z-zühdi’l-kebîr, haz. Amir Ahmed Haydar, Beyrut: Dârü’l-Cinân, 1987.

Bezzâr, Ebû Bekr, el-Bahrü’z-zehhâr (Müsned), haz. Âdil b. Sa‘d, I-XVIII, Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2005.

Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim, “el-Câmiu’s-sahîh”, elKütübü’s-sitte (Mevsûatü’l-hadîsi’ş-şerîf içerisinde), ed. Sâlih b. Abdü- lazîz, Riyad: Dâru’s-Selâm, 2000, ss. 1-631.

Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali, Mu’cemü’t-ta’rîfât, haz. Muhammed Sıddîk el-Münşâvî, Kahire: Muhammed Sıddîk elMünşâvî Yay., ty

Çağrıcı, Mustafa, “Hakikat”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yay., 1997, XV, 177-178.

Demirci, Mehmet, “Hakikat (Tasavvuf)”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yay., 1997, XV, 178-179.

Demirli, Ekrem, “Zâhirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvufun Meşruiyet Arayışı”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (2007), ss. 219-244.

Ebû Hafs es-Sühreverdî, Şehabeddin Ömer b. Muhammed, Avârifü'l-maârif, Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.

Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak el-İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ, I-X, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.

———, Maʻrifetü’s-sahâbe, haz. Âdil b. Yûsuf el-ʻAzâzî, I-VII, Riyad Dâru’lVatan, 1998.

Ebû Tâlib el-Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Hârisî, Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfu tarîki’l-mürid ilâ makami’t-tevhid, haz. Asım İbrâhim el-Keyyâlî el-Hüseynî eş-Şâzelî ed-Derkâvî, I-II, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.

el-Haddâd, Abdullah Mahmud b. Muhammed, el-Müstahrec mine’l-kütüb (Tahrîcu ehâdîsi İhyâi ulûmi’d-dîn), I-VII, Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1987. el-Harrâz, Ebû Saîd et-Tarîk ila’llah (Kitâbü’s-Sıdk), haz. Abdülhalim Mahmud: Dâru’l-Maârif, ty.

Erkaya, Mahmud Esad, Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, Ankara: Otto, 2017.

———, “Tasavvuf Kavramlarının İstinbâtı Bağlamında İşâret İlmi”, 2nd International Scientific Researches Congress on Humanities and Social Sciences (IBAD-2017), ed. Hayrullah Kahya, İstanbul: İBAD, 2017, ss. 317-327.

Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislâm Muhammed b. Muhammed, İhyâu ulûmi’ddîn, I-V, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2013.

Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdullah, el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn, haz. Mustafa Abdülkâdir Atâ, I-V, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.

Hakîm et-Tirmizî, Ebû Abdullah, Beyânü’l-fark beyne’s-sadr ve’l-ķalb ve’l-fuâd ve’l-lüb, Ürdün: el-Merkezü’l-Melikî li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2009.

———, Riyâzetü’n-nefs, haz. İbrahim Şemseddin, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, ty.

Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebû Bekr, Mecma‘u’z-zevâid ve menbau’l-fevâid, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.

Hücvîrî, Ebü’l-Hasen, Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi), çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh, 2010.

Hakikat Kavramının Kaynağı Olması Yönüyle Hârise Hadisi | 181 ÇÜİFD, 2017, cilt: 17, sayı: 2, ss. 149-184

İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah, el-İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-ashâb, haz. Ali Muhammed el-Bicâvî, I-IV, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.

İbn Asâkir, Ali b. el-Hasen, Târîhu medîneti Dımaşk, haz. Muhibbüddîn Ebû Sa‘îd Ömer b. Garâme el-‘Amravî, I-LXXX, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995- 2000.

İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr, el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, I-VIII, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989.

———, el-Musannef, haz. Muhammed Avvâme, I-XXVI, Riyad: Dâru’l-Kıble, 2006.

İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, haz. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Mu‘avviz, Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 1995.

———, Tehzîbü't-Tehzîb, I-XII, Hindistan: Matbaatu Dâireti'l-Maarif enNizâmiyye, 1326.

İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân, el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du‘afâ ve’l-metrûkîn, haz. Mahmûd İbrâhîm Zâyed, I-III, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1992.

———, es-Sikât, Haydarâbâd: Meclisü Dâiretü’l-Me‘ârif, 1973. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye, haz. Mustafâ es-Sekkâ, I-II, Kahire: Mektebetü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1955.

İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâ‘îl b. Ömer ed-Dımaşkî, el-Bidâye ve’n-nihâye, haz. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XXI, yy.: Dâru Hicr, 1997-1999.

İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’lArab, haz. Abdullah Ali Kebir, Muhammed Ahmed Hasbullah – Hâşim Muhammed eş-Şâzelî, I-VI, Kahire: Dâru’l-maârif, ty.

İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed, Câmi‘u’l-ulûm ve’l-hikem, Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1987.

İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menîʻ, et-Tabakâtü’l-kebîr, haz. Ali Muhammed Ömer, I-XI, Kahire Mektebetü’l-Hancî, 2001.

İbnü’l-Aʻrâbî, Ebû Saʻîd Ahmed b. Muhammed, Kitâbü’l-Muʻcem, haz. Abdülmuhsin b. İbrâhîm b. Ahmed el-Huseynî, I-III, Demam: Dâru İbni’lCevzî, 1997.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali, Sıfatü’s-safve, haz. Ahmed b. Ali, Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.

İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed, Üsdü'l-ğâbe fî maʻrifeti's-sahâbe, haz. Ali Muhammed Mu’avviz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-VIII, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.

Kandemir, M. Yaşar, “Muâz b. Cebel”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yay., 2005, XXX, 338-339.

Kartal, Abdullah, Tasavvufun Oluşumu Şeriat-Hakikat İlişkisi, Bursa: Emin Yay., 2015.

Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhim el-Buhârî, Bahru’l-fevâid (Meʻâni’lahbâr), haz. M. H. Muhammed Hasen İsmâʻîl-Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.

———, et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf, haz. Ahmed Şemsüddin, Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.

Kudâi, Ebû Abdullah Muhammed b. Selâme b. Ca’fer, Müsnedü’ş-Şihâb, haz. Hamdi Abdülmecid Selefi, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1986.

Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin, er-Risâletü’lKuşeyriyye, haz. Halil el-Mansûr, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.

Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed, el-Ecvibetü’lfâdıla li'l-es’ileti’l-aşrati’l-kâmile, Kahire: Dâru’s-Selâm, 2003.

Ma‘mer b. Râşid, Ebû Urve, el-Câmi (Abdurrezzak'ın Musannef'i içerisinde), haz. Habiburrahman el-Azami, X-XI, Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 1403.

Mizzî, Yûsuf b. ez-Zekî Abdurrahmân Ebü’l-Haccâc, Tehzîbü’l-Kemâl, haz. Beşşâr Avvâd Maʻrûf, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983-1992.

Müttakî el-Hindî, Alâuddin Ali b. Abdülmelik b. Kadı Han Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl, haz. Bekri Hayyânî – Saffet Sakka, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981/1401.

Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal, elMüfredât fî garîbi’l-Kur’ân, haz. Safvân Adnân ed-Dâvûdî, Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.

Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzzeddîn, el-Vâfî bi’l-vefeyât, haz. Ahmed elArnaût – Mustafâ Türkî, I-XXIX, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.

Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî, el-Lüma‘ fî târîhi’t-tasavvufi’l-İslâmî, haz. Kamil Mustafa el-Hindâvî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.

Taberânî, Ebü’l-Kasım, el-Mu‘cemü’l-kebîr, haz. Hamdi b. Abdülmecîd esSelefî, I-XXV, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ty.

Tahmâz, Abdülhamîd Mahmûd, Mu‘âz b. Cebel: İmâmü’l-ulemâ ve muallimü’n-nâsi’l-hayr, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1994.

Türcan, Talip, “Şeriat”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yay., 2010, XXXVIII, 571-574.

Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr, ed-Duʻafâü’l-kebîr, haz. Abdülmu'tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.

Yıldırım, Ahmet, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2000.

Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl, haz. Ali Muhammed el-Bicâvî, Beyrut: Dâru’l-Mârife, ty.