Şah Veli Torunu Şah Veli el-Halvetî ve Gunyetü’s-Sâlikîn Adlı Eseri

Tasavvuf geleneğinde "virdi olmayanın vâridi olmaz" ifadesi, sufilerin or- tak bir görüşünü yansıtır. Her tarikatın bir veya birden fazla virdi vardır. En yaygınlarından birisi "İkinci Pîr" olarak nitelenen Yahya eş-Şirvânî'ye ait Virdü's-Settâr'dır. Halvetî mensupları tarafından sabahları okunur. Üzerinde on ayrı şerh yapılmıştır. Vird üç ana bölüme ayrılır. Tevhidi, sena ve münacât, salât, istiğfar ve dualardan oluşan metin, sufinin günlük yaşamına yansıyacak duygu ve düşüncelerin canlı tutulmasında önemli rol oynar. Antepli Halvetî şeyhi Şah Veli de bu virde yaşadığı bölgede inanç ve uygulamaları açısından sufileri tenkit edenlere karşı cevap, savunma ve açıklama amaçlı bir şerh yazmıştır. Torun Şah Veli'nin bilinen ve günümüze ulaşan tek eseri olan şerh çalışması Gunyetü's-Sâlikîn, Gunyetü's-Sâlikîn li-mâ Yuğnî ma-fîhi li'ş-Şâkkîn, Şerhu Virdi's-Settâr ve Şerhu Virdi's-Seyyid Yahyâ gibi farklı isimler altında yirmi civarında yazma nüsha halinde çeşitli kütüphanelerde yer almaktadır. Şah Veli'nin, bu eserde sergilediği değerlendirmeler ve tahliller, empati yapa- rak ortaya koyduğu sorular ve cevaplar, vird metninde geçen kelimelere ilişkin sunduğu sözlük ve ıstılah bilgileri, içerisinde orijinal denilebilecek fikirleri ba- rındırması açısından dikkat çekicidir. Ayrıca eserden, Şah Veli'nin, dini ilimle- rin hemen her alanında, özellikle de Tefsir, Hadis ve Fıkıh ilimlerinde oldukça zengin bir literatüre vakıf olduğu anlaşılmaktadır. Şah Veli, Antep'te tasavvu- fun sağlıklı bir inanç ve amel boyutunda devamını sağlayan manevi mimarlar- dan birisi olarak kabul edilebilir

Tasavvuf geleneğinde “virdi olmayanın vâridi olmaz” ifadesi, sufilerin or- tak bir görüşünü yansıtır. Her tarikatın bir veya birden fazla virdi vardır. En yaygınlarından birisi “İkinci Pîr” olarak nitelenen Yahya eş-Şirvânî’ye ait Virdü’s-Settâr’dır. Halvetî mensupları tarafından sabahları okunur. Üzerinde on ayrı şerh yapılmıştır. Vird üç ana bölüme ayrılır. Tevhidi, sena ve münacât, salât, istiğfar ve dualardan oluşan metin, sufinin günlük yaşamına yansıyacak duygu ve düşüncelerin canlı tutulmasında önemli rol oynar. Antepli Halvetî şeyhi Şah Veli de bu virde yaşadığı bölgede inanç ve uygulamaları açısından sufileri tenkit edenlere karşı cevap, savunma ve açıklama amaçlı bir şerh yazmıştır. Torun Şah Veli’nin bilinen ve günümüze ulaşan tek eseri olan şerh çalışması Gunyetü’s-Sâlikîn, Gunyetü’s-Sâlikîn li-mâ Yuğnî ma-fîhi li’ş-Şâkkîn, Şerhu Virdi’s-Settâr ve Şerhu Virdi’s-Seyyid Yahyâ gibi farklı isimler altında yirmi civarında yazma nüsha halinde çeşitli kütüphanelerde yer almaktadır. Şah Veli’nin, bu eserde sergilediği değerlendirmeler ve tahliller, empati yapa- rak ortaya koyduğu sorular ve cevaplar, vird metninde geçen kelimelere ilişkin sunduğu sözlük ve ıstılah bilgileri, içerisinde orijinal denilebilecek fikirleri ba- rındırması açısından dikkat çekicidir. Ayrıca eserden, Şah Veli’nin, dini ilimle- rin hemen her alanında, özellikle de Tefsir, Hadis ve Fıkıh ilimlerinde oldukça zengin bir literatüre vakıf olduğu anlaşılmaktadır. Şah Veli, Antep’te tasavvu- fun sağlıklı bir inanç ve amel boyutunda devamını sağlayan manevi mimarlar- dan birisi olarak kabul edilebilir

PDF

___

el-’Abbâdî, Ahmed Muhtâr, Fi’t-tarîhi’l-Abbasî ve’l-Endelüsî, Dârü’n-Nehdati’l’Arabiyye, Beyrut 1972.
Abbâs, İhsan, Tarîhu’l-edebi’l-Endelüsî (Asru’t-Tavâif ve’l-Murâbitîn), Dâru’ş- Şurûk, Amman 1997.
Ali, Cevâd, el-Mufassal fî târîhi’l-ʻArab kable’l-İslâm, I-X, Manşûrâtü eş-Şerîf er-Radî, Bağdad 1993.
Apak, Âdem “Şu’ûbîye Hareketinin Tarihi Arka Planı ve Tezahürleri: Asabiyeden Şu‘ûbiyeye”, İSTEM, yıl: 6, Sayı: 12, Konya 2008, s. 17-51.
el-’Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl (400/1009), el-Evâil (thk. Muhammed Seyyid el-Vekîl), Dâru’l-Beşîr li’s-Sikâfeti ve ‘Ulûmi’lİslâmiye, Kahire 1998.
el-Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr (256/869), el-Beyân ve’t-tebyîn (thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), I-IV, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 1998.
el-Buhelâ (thk. Ahmed el-’Avâmirî Bek, Ali el-Cârim Bek), Dâru’lKütübi’l-’İlmiyye, Beyrut 2001.
…………, er-Resâil (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), I-II, Mektebetü’lHâncî, Kahire 1964.
Çağbayır, Yaşar, Ötüken Türkçe Sözlük, I-V, Ötüken Yay., İstanbul 2007.
Ebû Temmâm et-Tâyî, Habîb b. Evs b. Hâris (231/846), Divân, el-Mektebetü’lVataniyye, Beyrut 1889.
Ebü’l-A’lâ el-Ma’arrî, Ahmed b. Abdullah b. Süleyman el-Ma’arrî (449/1057), Şurûhu Sekati’z-Zend (Haz. et-Tebrîzî (502/1108), el-Batalyûsî (521/1127), el-Harizmî (618/1221), (ed. Taha Hüseyin, thk. komisyon), Dâru’l-Kütüb, Kahire 1945.
Ebü’l-Fidâ, İmâdüddin İsmail b. Ali (732/1331), el-Muhtasar fî tarîhi’l-beşer, IIV, el-Matbaatü’l-Hüseyniyeti’l-Mısriyye, Kahire 1907.
el-Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî (370/980), Tehzîbü’l-lügâ (Muhammed Ivad Mer’ab), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, Beyrut 2001.
Ferrûh, Ömer, Tarîhu’l-Edebi’l-’Arabî, I-VI, Dâru’l-’ilm li’l-Melâyîn, Beyrut 1984. el-Fîrûzabâdî, Ebü’t-Tahir Muhammed b. Yakub (817/1415), el-Kâmûsü’lmühît (thk. Muhammed Nuaym el-Arkasûsî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2005.
Goldziher, Ignaz, “İspanya Müslümanları Arasında Şuubilik”, (çev. Ömer Özsoy), AÜİFD, Ankara, c.XXXV, s. 403-423.
Halîfât, Sahbân, “Ebü’l-A’lâ el-Ma’arrî”, DİA, X (1994), s. 287-291.
el-Harizmî, el- Muhammed b. Ahmed b. Yusuf (387/997), Mefâtihu’l’Ulûm (thk. İbrahim el-Ebyârî), Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, Beyrut 1989.
Hârûn, Abdüsselâm Muhammed, Nevâdirü’l-mahtûtât, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1991. Hatalmış, Ali, İslam Toplumunda Kölelik ve Cariyelik, Araştırma Yay., Ankara 2002.
Hatîb el-Bağdâdî, Muhammed b. Ali (463/1071), Târîhu Bağdâd (thk. Beşşâr ʻAvvâd Maʻrûf), I-XVII, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 2001.
el-Himyerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdilmünʻim (900/1395), er-Ravdü’lmiʻtâr fî haberi’l-akŧâr (thk. İhsân Abbâs), Mektebetü Lübnân, Beyrut 1984.
el-Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Nasr el-Ezdî (488/1095), Cezvetü’l-muktebes fî zikri vülâti’l-Endelüs, el-Mektebetü’l-Endelüsiyye 3 Dâru’l-Mısriyye, Kahire 1966.
Hüseyin, Muhammed Hadır, Mevsûʻatü’l-aʻmâli’l-kâmile (nşr. el-Mühâmî Ali erRızâ el-Huseynî), I-XXX, Dâru’n-Nevâdir, Dımaşk 2010.
İbn Abbâd es-Sâhib, Ebü’l-Kâsım İsmail b. Abbâd et-Tâlekânî (385/984), elMuhît fi’l-lüğa (thk. Muhammed Hasan Âl-i Muhammed Hasan Âl-i Yasin), I-XI, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Beyrut 1994.
İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed (368/939), el-ʻİkdü’l-ferîd (thk. Müfîd Muhammed Kamîha, I-IX, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983.
İbn Beşkuvâl, Ebu’l-Kasım Halef b. Abdülmelik b. Mes’ûd (578/1183), Kitâbu’s-sıla fî tarîhi eimmeti Endelüs (thk. İbrahim el-Ebyârî), Dâru’lKitâbi’l-Mısrî, Kahire 1989.
İbn Fâris, Ebü’l-Huseyn Ahmed b. Fâris (395/995), Mu’cemu mekâyisi’l-lüğa (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), I-VI, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1979.
İbn Fazlillah el-Ömerî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Yahya (749/1349), Mesâliku’lebsâr fî memâliki’l-emsâr (thk. Komisyon), I-XVII, Dâru’l-Kitabi’lİlmiyye, Beyrut 2010.
İbn Haldûn, Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed (808/1406), Târîhu İbn Haldûn (nşr. Halîl Şehâde), I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 2000-2001.
…………, Mukaddime, I-II, (haz. Süleyman Uludağ), Dergâh Yay., İstanbul 2007.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed (681/1282), Vefâyâtü’l-’ayân fi enbâi ebnâi’z-zamân (thk. İhsan Abbas), I-VIII, Dâru Sâdır, Beyrut 1977.
İbn Hamîs, Ebû Abdillah b. Asker (639/1241), A’lâmü Malkâ (thk. Abdullah Murabıt), Dâru’l-Garbi’l-İslâmî-Dâru’l-Emân, Beyrut-Rabat 1999.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Said el-Endülüsî (456/1064), Cemheratü’l-ensâbi’l-’Arab (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), Dâru’l-Me’ârif, Kahire 1982.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm (213/828), es-Sîretü’nNebeviyye (thk. Mustafa es-Sakkâ vdğ.), I-II, Mektebetü Mustafa elBâbi’il-Halebî, Kahire 1955
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer ed-Dımaşkî (774/1373), el-Bidâye ve’nnihâye (thk. Abdullah Abdülmühsin et-Türkî ), I-XXI, Dâru Hicr, byy. 1997-1999.
İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Ali b. Hibetillah (468/1093), el-İkmâl fî refʻi’l-irtiyâb ʻani’lmü’telif ve’l-muhtelif mine’l-esmâ’ ve’l-künâ ve’l-ensâb (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî), I-VII, Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, Kahire 1993.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem (711/1311), Lisânu’l-’Arab, IXV, Dâru Sâdır, Beyrut ts.
İbn Said el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Ali b. Musa (685/1286), Kitâbu’l-Cuğrafyâ (neşr. İsmail el-’Arabî), Manşûratü’l-Mektebi’t-Ticârî, Beyrut 1970.
………, el-Mağrib fî hule’l-Mağrib (thk. Şevki Dayf), I-II, Dâru’l-Meârif, Kahire 1964.
İbn Tolun, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ali (953/1546), Müfâkehetü’l-hillân fî havâdisi’z-zamân (nşr. Halîl el-Mansûr), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
İbnü’l-‘İmâd, Abdülhay b. Ahmed el-Hanbelî (1089/1679), Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb (thk. Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût), I-XI, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1986-1993.
İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah Ebî Bekr el-Kudâ’î elBelensî (658/1260), el-Hulletü’s-siyerâ (thk. Hüseyin Mûnis), I-II, Dâru’l-Me’ârif, Beyrut 1985.
…………., Tuhfetü’l-kâdim (nşr. İhsân Abbâs), Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1986.
İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî (630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh (thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî-Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk), I-XI, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987-2003.
İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed (ö. 488/1095), Târîhu’lʻulemâ ve’r-ruvât li’l-ʻilm bi’l-Endelüs (nşr. İzzet el-Attâr Hüseynî), I-II, Matbaʻatü’l-Medenî, Kahire 1988.
İbnü’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzeddin b. Hibetullah b. Muhammed el-Medâinî (655/1257), Şerhu nehci’l-belâga (thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim), I-XXII, Dâru’l-Cîl, Beyrut t.y.
İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdullah Lisanüddin Muhammed b. Abdullah (776/1374), elİhâtatü fî ahbâri Gırnata, (Muhammed Abdullah Gassân), I-IV, Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1973.
İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali (580/1184), el-İnbâ fî tarîhi’l-hülefâ (thk. Kasım es-Samerrâî), Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, Kahire 2001.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (276/889), el-Me’ârif (thk. Servet ‘Ukkaşe), el-Hey’etü’l-Mısriyye, Kahire 1992.
…………., Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs (thk. Muhammed Muhyiddîn el-Esfar), elMektebetü’l-İslâmî-Müessesetü’l-İşrâk, Beyrut-Doha 1999.
…………., Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân (nşr. İbrâhîm Şemsüddîn), Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 2007.
İbnü’l-Kutiyye, Ebû Bekr Muhammed b. Ömer b. Abdülazîz (367/977), Tarîhu iftitâhi’l-Endelüs (thk. İbrahim el-Ebyârî), Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî-Dâru’lKitâbi’l-Lübnânî, Kahire-Beyrut 1989.
İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zenüddin Ömer b. el-Muzaffer (749/1349), Tarîhu’lİbnü’l-Verdî, I-II, Kahire 1285.
İbnü’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshak (385/985), el-Fihrist (thk. Rıza Teceddüd), Tahran 1971.
el-İdrîsî, Muhammed b. Muhammed b. Abdullah el-İdrîs (560/1165), Nüzhetü’l-müştâk fî ihtirâki’-âfâk li’ş-şerîf, Beyrut h.1409.
el-İsfehânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin (356/976), Kitâbü’l-Egânî, (thk. İhsan Abbas, İbrahim es-Se’âfîn, Bekr Abbas), I-XXV, Dâru Sâdır, Beyrut 2008.
Kâtip Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (1067/1657), Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (Kitapların ve İlimlerin İsimlerinden Şüphelerin Giderilmesi), I-V, (çev. Rüştü Balcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007.
el-Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemaleddin Ali b. Yusuf (646/1248), İhbâru’l’ulemâ biihbâri’l-hukemâ (Haz. İbrahim Şemseddin), Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, Beyrut 2005.
Kılıçlı, Mustafa, Arap Edebiyatında Şu‘ûbiyye, İşaret yayınları, İstanbul 1992.
Komisyon, el-Mu’cemu’l-vasît, Mektebetü’ş-Şürûki’d-Devliyye, Kahire 2004.
Macdonald, D.B., “Şu‘ûbiye”, MEB İslam Ansiklopedisi, (çev. komisyon), Devlet Kitapları, Eskişehir 2001, XI, 585-586.
Mahfûz, Muhammed, Terâcimü’l-müellefîne’t-Tunisiyyîn, I-V, Dâru’l-Garbi’lİslâmî, Beyrut 1994.
el-Mes’ûdî, Ebu’l-Hasen Ali b. el-Hüseyin (345/956), Murûcu’z-zeheb (thk. Abdülhamid), Dâru’l-Kitâbi’l-’Âlemî, Beyrut 1989.
Murtaza ez-Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed (1205/1790), Tâcü’l-’arûs min cevâhiri’l-Kâmûs (thk. Komisyon), I-XL, et-Türâsü’lArabî, Kuveyt 1965-2001.
en-Neklâvî, Fethi – Kılıç, Hulusi, “Harun, Abdüsselam Muhammed”, DİA, XVI (1997), s. 256-257.
Öz, Mustafa, “İbn Garsiye”, DİA, XIX (1999) s. 504-505.
Özdemir, Mehmet, “Endülüs Emevîleri”, DİA, XI (1995), s. 211-225.
………...., “Endülüs’ün Yıkılış Sürecinde Öne Çıkan Bazı Hususlar”, AÜİFD, Ankara 1997, cilt: XXXVI, s. 233-256.
………...., “Müvelledûn’un Endülüs Emevî Döneminde Kültürel Hayattaki Yeri”, AÜİFD, Ankara 1993, cilt: XXXIV, s. 175-208.
es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn (764/1363), el-Vâfî bi’l-vefeyât (thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafâ), I-XXIX, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2000.
es-Suhârî, Ebu’l-Münzir Seleme b. Müslim, (511/1117) el-Ensâb (thk. Muhammed İhsan en-Nâs), I-II, byy, 2006.
Sallâbî, Ali Muhammed, ed-Devletü’l-Ümeviyye ʻavâmilü’l-izdihâr ve tedâʻiyâtü’l-inhiyâr, I-II, Dâru’l-Maʻrife, Beyrut 2008.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu (654/1256), Mir’âtü’zzamân fî târîhi’l-a‘yân (thk. Muhammed Berekât vdğ.), I-XXIII, Dâru’rRisâleti’l-Âlemiyye, Dımaşk 2103.
eş-Şanterînî, Ebu’l-Hasen Ali b. Bessâm (542/1147), Zahîre fî mehâsini ehl-i Cezîre (thk. İhsan Abbas), I-IV, Dâru’s-Sikâfe, Beyrut 1997.
Şeriatî, Ali, Hac, Fecr Yay., Ankara 2015.
et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir (310/923), Târîhu’t-Taberî (thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm), I-XI, Dâru’l-Me‘ârif, Kahire ts.
…………, Tefsîru’t-Taberî (thk. Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî), I-XXVI, Dâru’l-Hicr, Riyad 2001.
Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı (neşr. Kemal Edib Kürkçüoğlu), Enderun Kitabevi, İstanbul 1984.
et-Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Ali el-Fârûkî (1158/1745), Mevsu’atü keşşâfi istilahâti’l-fünûn ve’l-’ulûm (nşr. Refik el-’Acem vdğ.), I-II, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1996.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddin b. Abdullah (626/1239), Mu’cemü’l-büldân, I-V, Dâru Sâdır, Beyrut 1977.
ez-Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed (748/1348), el-ʻIber fî haberi men ğaber (thk. Muhammed es-Saʻîd b. Besyûnî Zağlûl), I-IV, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985.
……….., Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ (thk. Şu‘ayb el-Arnaût vdğ.), I-XXV, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1982-1988.
.………., Tarîhu’l-İslam ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm (thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî), I-LIII, Beyrut 1986-2000.
Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm, I-VIII, Dâru’l-’İlm li’l-Melâyin, Beyrut, 2002.