İBNÜ’S-SALÂH’IN FETVA USÛLÜNÜN BAZI TEMEL MESELELERİNE DAİR DEĞERLENDİRMELERİ

Bu makale, İbnü’s-Salâh’ın (ö. 643/1245) fetva usûlünün bazı meselelerine dair görüşlerini ele almaktadır. Makalenin konusu, müftüde bulunması gerekli şartlar, hasletler, fetva vermenin hükmü, fetva vermenin sakıncalı olduğu haller, fetvadan dönme vb. meselelerle sınırlandırılmıştır. Müftü ve müsteftinin/soru soranın fetvada dikkate alacağı âdâp başlıkları kapsam dışında bırakılmıştır. Makalede temel amaç İbnü’s-Salâh’ın zikri geçen konularla ilgili görüşlerinin tespit ve tahlil edilmesidir. Nitel araştırma yönteminin kullanıldığı bu çalışmada İbnü’s-Salâh’ın başta fetva usûlü konulu ve diğer eserleri derinlemesine araştırılmıştır. Ayrıca bunlar yanında konuyla bağlantılı klasik ve muasır eserler de gözden geçirilmiştir. İbnü’s-Salâh, fetva konusunun çok önemli olduğunu belirtmiştir. Fetvanın önemi kadar riskleri de bulunduğunu vurgulamıştır. İbnü’s-Salâh, müftüde aranan şartlar konusunda genel olarak âlimlerin görüşlerine uymuştur. Bununla birlikte müftüde güvenirlilik şartının bulunmasını gerekli görmüş, böylelikle bu hususta pek çok bilginden ayrılmıştır. İlme son derece önem verdiği görülen İbnü’s-Salâh’ın müftüde bulunması gerekli vasıflarda, bilhassa da ictihad konusunda kolaylaştırıcı bir yol izlediği fikrine ulaşılmıştır. İbnü’s-Salâh, müftünün ya müstakil/bağımsız ya da müntesip/bağlı ictihad ehliyetine sahip olmasını şart koşmuştur. Fakat sonraki dönemlerde fetva faaliyetinin müntesip müftülere kaldığını belirtmiştir. Toplamda beş farklı müftü sınıfı belirlemiştir. Ona göre taklid ilim olmadığından mukallid esasında gerçek müftü değildir. Bu sebeple mukallid müftünün verdiği cevap, fetva değildir. İbnü’s-Salâh müftünün ehliyeti bağlamında çeşitli konulara temas etmiştir. Fetva konusunda aceleci olmanın zararları olabileceğine değinmiştir. Bu sebeple müftü soruları cevaplama hususunda titiz davranmalıdır. Özellikle cevap verebilecek ehil başka müftüler bulunduğu takdirde soru soranı onlara yönlendirebilmelidir. Ancak soruları cevaplayacak başka kimse bulunmadığı durumlarda sorumluluktan kaçınmamalıdır. Çünkü fetva vermek ehil müftüye farzdır. Öte yandan İbnü’s-Salâh, kimi uygunsuz hallerde cevap vermenin doğru olmadığını belirtmiştir. Fetva usûlü alanındaki çabaları göz önünde bulundurulduğunda İbnü’s-Salâh’ın pek çok âlimi etkilediği tespit edilmiştir. Bu tesirler sadece kendi mezhebiyle sınırlı kalmamıştır. Neticede fetva usûlü alanında haklı bir şöhrete kavuşmuştur. Bunda günümüze ulaşan ilk bağımsız fetva usûlü eseri olan Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî kitabının da etkili olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Bu alanda İbnü’sSalâh’tan çokça alıntı yapılması bu şöhretin göstergelerinden biridir. Değerlendirmeleri dikkate alındığında İbnü’s-Salâh’ın fetva usûlü alanına ciddi manada katkı verdiği söylenebilir. Fıkhın diğer dallarına oranla geç olgunlaştığı görülen fetva usûlü bu katkılar sonucunda oldukça gelişme göstermiştir. Öyle ki zamanla bağımsız eserler çoğalarak bu alanda kayda değer bir literatür oluşmuştur.

Ibn al-Salah's Evaluations on Some Basic Issues of Fatwa Method

This article discusses Ibn al-Salah 's (d. 643/1245) views on some matters of the fatwa method. The subject of the article is limited to the conditions and traits that mufti must have, the provision of giving fatwa, the situations where giving fatwa is unfavorable returning from the fatwa, etc. The titles of adab that the mufti and counselee consider in the fatwa are excluded. The main purpose of the article is to determine and analyze Ibn al-Salah 's views on the subjects mentioned. In this study, in which qualitative research method was used, the subject of fatwa method and other works of Ibn al-Salah were investigated thoroughly. In addition, classical and contemporary works related to the subject were also reviewed. Ibn al-Salah stated that the issue of fatwa is very important. He emphasized that there are risks as well as the importance of the fatwa. Ibn al-Salah has generally complied with the views of scholars regarding the conditions sought in the mufti. However, he deemed it necessary to have a credibility requirement in the mufti, thus, he is separated from many scholars on this subject. It has been reached the idea that Ibn alSalah, which seems to attach great importance to wisdom, follows a facilitating way in the qualities required to be mufti, especially in case of ijtihad. İbnü’s-Saâh has required the mufti to have either an independent or dependent ijtihad license. However, in the following periods, he stated that fatwa activity remained to the dependent mufties. He has identified five different mufti classes in total. According to him, imitation is not a real mufti. Therefore, muqallid is not an mufti, fundametally. For this reason, the answer given by the muqallid mufti is not fatwa. Ibn al-Salah has dealt with various issues in the context of the license of mufti. He pointed out that being in a hurry about fatwa can have harms. For this reason, the mufti must be meticulous about answering the questions. Especially, if there are other mufties that can answer the question, he should direct the counselee to them. However, in the absence of anyone else to answer the questions, he should not avoid responsibility. Because giving fatwa is fard to the competent mufti. On the other hand, Ibn al-Salah stated that it is not right to answer in some inappropriate situations. Considering his efforts in the area of fatwa procedure, it was determined that Ibn al-Salah influenced many scholars. These effects were not limited to his own sect. As a result, he gained a rightful reputation in the field of fatwa procedure. It is an undeniable fact that the book of Edebü'l-muftî ve'l-müsteft, which is the first independent fatwa method work that has survived to this day, is also effective. Quoting a lot in this field from Ibn al-Salah is one of the indicators of this fame. Considering his evaluations, it can be said that Ibn al-Salah contributed seriously to the fatwa method field. The fatwa method, which has been seen to be maturing late compared to other branches of fiqh, has improved considerably as a result of these contributions. In fact, independent works have increased in time and a remarkable literature has been created in this field.

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Müsned, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1995-2001.

Âlu İbn Teymiyye, el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh, Matbaatu’l-Medenî, Kahire 1983.

Âmidî, Seyfüddîn, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, el-Mektebü’l-İslâmî, Dımaşk-Beyrut 1406.

Aslan, Nâsi, “Osmanlı Hukuku’nun Oluşumunda Fetvâ ve Kazâ Münasebeti”, Dinî Araştırmalar, 2/4, ss. 85-100, 1999.

Aşkar, Muhammed Süleyman, el-Fütyâ ve menâhicü’l-iftâ, Mektebetü’l-Menâri’l-İslâmiyye, Kuveyt 1976.

Atar, Fahrettin, İslâm Adliye Teşkilâtı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.

Atar, Fahrettin, “Fetva”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XII, ss. 486-496, İstanbul 1995.

Atar, Fahrettin, “İftâ Teşkilâtının Ortaya Çıkışı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 3, ss. 19-48, 1985.

Bayder, Osman, “Hanefi Fetva Usulü Literatürü ve Bedreddin eş-Şuhâvî’nin “et-Tırâzu’l Müzheb” Adlı Fetva Usulünün Değerlendirilmesi”, Bilimname: Düşünce Platformu, 2/29, ss. 211-229, 2015.

Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul 1985.

Cessâs, Ebû Bekir, el-Fusûl fi’l-usûl, Vizâratu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, Kuveyt 1994.

Cürcânî, Ebu’l-Hasan, et-Ta‘rîfât, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 2007.

Cüveynî, Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik, Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem, Dâru’d-Da‘ve, İskenderiye 1979.

Çeker, Orhan, “İfta ve Bir Fetva Defteri Örneği”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 6, ss. 35-54, Konya 1996.

Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as, Sünenü Ebî Dâvud, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Dımaşk 2009.

Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn, Teysîru’t-Tahrîr, Dâru’l-Bâz, Mekke ts. Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.

Fahreddin er-Râzî, Muhammed, el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1992.

Gazzâlî, Ebû Hâmid, el-Menhûl min taʻlîkâti’l-usûl, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1998.

Gazzâlî, Ebû Hâmid, el-Mustasfâ min ʻilmi’l-usûl, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1997.

Hallâf, Abdulvehhâb, İlmi usûli’l-fıkh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2008.

Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr, el-Fakîh ve’l-mütefakkih, Dâru İbni’l-Cevzî, Riyad 1996.

Hudarî, Muhammed, Usûlü’l-fıkh, el-Mektebetü’t-Ticâreti’l-Kübra, Mısır 1969.

İbn Âbidîn, Muhammed Emin, Mecmûatu resâili İbn Abidîn, Dâr Saadet, yy. ts. İbn Âbidîn, Muhammed Emin, Reddü’l-muhtâr ‘alâ’d-Dürri’l-muhtâr, Dâru’l-Fikr Beyrut 1992.

İbn Ebî Şeybe, Abdullah, el-Musannef, Dâru’l-Kıble-Müessesetü ʻUlûmi’l-Kur’ân, Dımaşk Cidde 2006.

İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs, Vefeyâtu’l-aʻyân ve enbâü ebnâi’z-zamân, Dâru Sâdr, Beyrut 1977- 1978.

İbn Hamdân, Ahmed, Sıfatu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî, el-Mektebü’l-İslâmî, Dımaşk 1380.

İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah, İ‘lâmu’l-muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn, Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996.

İbn Mâce, Ebû Abdullah, Sünen, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Beyrut 2009.

İbn Manzûr, Cemâleddin, Lisânu’l-‘Arab, Dâru Sâdır, Beyrut ts. İbn Nüceym, Zeynüddin, el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.

İbn Sîde, Ebu’l-Hasan, el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʻzam, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2000.

İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, Taʻzîmu’l-fütyâ, Dâru’l-Eseriyye, Amman 2006.

İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman, Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî, thk. Muvaffak Abdullah Abdulkadir, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem-Âlemü’l-Kütüb, Medine-Beyrut 1986.

İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman, Şerhu müşkili’l-Vasît, Dâru Künûzi İşbîliyâ, Riyad 2011.

İbrâhim, Muhammed Yüsrî, el-Fetvâ ehemmiyetuhâ, davâbituhâ, âsâruhâ, Medine 2007.

Karadâvî, Yusuf, el-Fetvâ beyne’l-indibât ve’t-teseyyüb, Dâru’s-Sahvâ, Kahire 1988.

Karadâvî, Yusuf, el-İctihâd fi’ş-şerîʻati’l-İslâmiyye, Dâru’l-Kalem, Kuveyt 1996.

Karâfî, Ebu’l-Abbas, Şerhu Tenkîhi’l-fusûl, Şirketü’t-Tıbâʻati’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, Mısır 1973.

Karaman, Hayreddin, İslam Hukukunda İctihad, İFAV, İstanbul 1996.

Karaman, Hayreddin, “Adâlet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, I, ss. 343-344, İstanbul 1988.

Karaman, Hayreddin, İslâm Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, İstanbul 2004.

Karaman, Hayreddin, İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri, İz Yayıncılık, İstanbul 2006.

Kâsimî, Muhammed Cemaleddin, el-Fetvâ fî’l-İslâm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1986.

Kehhâle, Ömer Rızâ, Muʻcemü’l-müellifîn terâcimu musannifi’l-kütübi’l-ʻArabiyye, Mektebetü’l Müsennâ-Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut ts. Kelvezânî, Ebu’l-Hattâb, et-Temhîd fî usûli’l-fıkh, Dâru’l-Medenî, Cidde 1985.

Kemalpaşazâde, Tabakâtu’l-müctehidîn, thk. Ebû Abdurrahman b. Akîl, Matbaatu’l-Cebelâvî, Kahire 1976.

Köse, Saffet, İslâm Hukukuna Giriş, Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2012.

Mercânî, Ebu’l-Hasan Şihabeddin Hârûn el-Kazanî, Nâzûratu’l-hak fî farziyyeti’l-ʻişâ’ ve in lem yegibi’ş-şafak, Dâru’l-Hikme-Dâru’l-Feth -İstanbul-Amman 2012.

Nemle, Abdulkerim, el-Mühezzeb fî ʿilmi usûli’l-fıkhi’l-mukâran, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1999.

Nevevî, Ebû Zekeriyyâ, el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb, İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, Mısır ts.

Nevevî, Ebû Zekeriyyâ, Âdâbu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1988.

Ömerî, Nâdiye Şerif, el-İctihâd fî’l-İslâm asluhû, ahkâmuhû, âfâkuhû, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1984.

Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed, Müfredâtu elfâzi’l-Kur’ân, t, Dâru’l-Kalem, Dımaşk 2009.

Safedî, Selahaddin Halil, el-Vâfî bi’l-vefeyât, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2000.

Semʻânî, Ebu’l-Muzaffer, Kavâtıʻu’l-edille fi’l-usûl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.

Suyûtî, Celâleddin, Edebü’l-fütyâ, Dâru’l-Afâki’l-Arabiyye, Kahire 2007.

Suyûtî, Celâleddin, el-Câmi‘u’s-sağîr fî ehâdîsi’l-beşîri’n-nezîr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.

Sübkî, Tâceddîn Abdulvehhâb, Muʻîdü’n-niʻam ve mübîdü’n-nikam, Müessesetü’l-Kütübi’s Sekâfiyye, Beyrut 1986.

Şaban, Zekiyyüddin, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, el-Mektebetü’l-Hanîfiyye, İstanbul ts. Şah Veliyyullah, Ahmed ed-Dihlevî, İkdu’l-cîd fî ahkâmi’l-ictihâd ve’t-taklîd, el-Matbaatü’s Selefiyye, Kahire 1978.

Şahin, Osman, Fetvâ Âdâbı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2016.

Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim, el-Muvâfakât, Dâru İbni Affân, Kahire 1997.

Şevkânî, Muhammed b. Ali, İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ‘ilmi’l-usûl, Dâru İbni Kesîr, Dımaşk-Beyrut 2014.

Şîrâzî, Ebû İshak İbrâhim, Şerhu’l-Lüma‘, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1988.

Tirmizî, Ebû İsa Muhammed, Sünen, Şirketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî, 1962- 1977.

Ukberî, Ebû Ali, Risâle fî usûli’l-fıkh, Mektebetü’ş-Şuûni’l-Fenniyye, Kuveyt 2010.

Yaman, Ahmet, “Fetvâ ve Mezhep Fetvâ Usûlü ve Tarihinin Tartışmalı Bir Konusu Olarak Fetvâ-Mezhep İlişkisi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XLVIII, ss. 5-34, 2015.

Yaman, Ahmet, Fetva Usûlü ve Âdâbı, İFAV Yayınları, İstanbul 2017.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Fâsık”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XII, ss. 202-205, İstanbul 1995.

Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm, Dâru’l-Kütübi’l Arabî, Beyrut 1986-2000.

Zeydan, Abdulkerim, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2004.

Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1985.

Zuhaylî, Vehbe, Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 2009.