Endülüs Emevî Halifesi II. Hakem’in İlmî Kişiliği ve İlim Hayatına Sağladığı Katkılar

Endülüs Emevîleri'nde ilmî faaliyetler alanındaki en parlak devir, II. Ha- kem döneminde yaşanmıştır. Kendisi de âlim olan ve "Bilge Halife" olarak isimlendirilen II. Hakem, ülkesindeki ilmî faaliyetlerin artması için büyük bir gayret içerisinde olmuştur. Onun hiçbir ayırım yapmaksızın dönemindeki âlim- lere kucak açması ve onlara tanıdığı geniş imkanlar, başkent Kurtuba'nın âlimlerin toplandığı önemli bir ilim merkezi haline gelmesini sağlamıştır. Aynı zamanda dünyanın dört bir tarafından toplanan kitaplarla, Medinetüzzehrâ saray kütüphanesi İslam dünyasının üç büyük kütüphanesinden biri haline getirilmiştir. Fakir çocuklara ücretsiz eğitim veren okullar açılarak ülkede okur- yazarlık oranında ciddi bir artış sağlanmıştır. İki kısımdan meydana gelen bu makalede öncelikle II. Hakem'in ilmî kişiliği, ardından ülkesindeki ilim hayatına sağladığı katkılar ele alınacaktır

Endülüs Emevîleri’nde ilmî faaliyetler alanındaki en parlak devir, II. Ha- kem döneminde yaşanmıştır. Kendisi de âlim olan ve “Bilge Halife” olarak isimlendirilen II. Hakem, ülkesindeki ilmî faaliyetlerin artması için büyük bir gayret içerisinde olmuştur. Onun hiçbir ayırım yapmaksızın dönemindeki âlim- lere kucak açması ve onlara tanıdığı geniş imkanlar, başkent Kurtuba’nın âlimlerin toplandığı önemli bir ilim merkezi haline gelmesini sağlamıştır. Aynı zamanda dünyanın dört bir tarafından toplanan kitaplarla, Medinetüzzehrâ saray kütüphanesi İslam dünyasının üç büyük kütüphanesinden biri haline getirilmiştir. Fakir çocuklara ücretsiz eğitim veren okullar açılarak ülkede okur- yazarlık oranında ciddi bir artış sağlanmıştır. İki kısımdan meydana gelen bu makalede öncelikle II. Hakem’in ilmî kişiliği, ardından ülkesindeki ilim hayatına sağladığı katkılar ele alınacaktır

PDF

___

Ahatlı, Erdinç, “Yahyâ b. Maîn”, DİA, XXXXIII (İstanbul 2013), s. 256-257.

Algül, Hüseyin, İslam Tarihi, I-IV, İstanbul 1997.

Aykaç, Mehmet, “Arîb b. Sa‘d”, DİA, III (İstanbul 1991) s. 359-360.

Bâ’yûn, Sühâ, İshâmu’l-ulemâi’l-müslimîn fi’l-ulûmi fî’l-Endelüs, Beyrut 2008.

Bertrand, Louis, İspanya Tarihi (trc. Galip Kemali Söylemezoğlu-Nurullah Ataç), İstanbul 1940.

Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Utbî, Muhammed b. Ahmed”, DİA, XLII (İstanbul 2012), s. 237-239.

Çiftçi, Faruk, Endülüs'te Hilafet Dönemi Edebî Çevresi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1999.

ed-Dabbî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed b. Amîre (ö. 599/1203), Bugyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs (nşr. İbrâhim elEbyârî), I-II, Kahire-Beyrut 1989.

Dozy, Reinhart Pieter Anne, Histoire des Musulmans d’Espagne ‘Spanish Islam’ (İngilizce trc. F. Griffin Stokes), London 1972.

____, el-Müslimûn fî Endelüs (Arapça trc. Hasan Habeşî), I-III, Kahire 1994 Düveydâr, Hüseyin Yûsuf, el-Mucteme‘u el-Endelüsî fî’l-‘asrı’l-Ümevî (138/755-422/1030), İskenderiye 1414/1994.

Ebû Sâlih, Vâil, ‘’Cuhûdu’l-Hakem el-Mustansır fî tetavvuri’l-hareketi’l-‘ilmiyye fî’l-Endelüs’’, Mecelle Dirâsât Endelüsiyye, VI, Tunus, 1411/1991.

Ebü’l-Fidâ, Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî Ebü’l-Fidâ (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî-ahbâri’l-beşer (nşr. Matbaatu’l Hüseyniyye el-Mısriyye), I-IV, Kahire 1286/1869.

Elmalı, Hüseyin, “Kâlî’’, DİA, XXIV (İstanbul 2001), s. 259-260.

Görmez, Mehmet, “Kâsım b. Esbağ”, DİA, XXIV (İstanbul 2001), s. 540-541.

Hasan İbrahim Hasan, Siyasi-Dînî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit-Sadrettin Gümüş), I-VI, İstanbul 1992.

el-Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr Fütûh (Fettûh) b. Abdillâh (ö. 488/1095), Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l (fî târîhi ulemâi)- Endelüs (nşr. Muhammed Beşşâr Avvâd), Tûnus 2008.

el-Huşenî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Hâris b. Esed el-Kayrevânî (ö. 361/971), Kudâtu Kurtuba ve ulemâi İfrikiyye (thk. Seyyid İzzet Attâr), Kahire 1372/1953.

İbn Asâkir, Ali b. Hasan (ö. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk (nşr. Ömer b. Garâme el-Amrî), I-LXXX, Beyrut 1415-1421/1995-2001.

İbn Beşkuvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik el-Endelüsî (ö. 578/1183), esSıla (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), I-III, Kahire 1990.

İbn Cülcül, Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân (ö. 384/994), Tabakâtu’l-etıbbâ ve’l-hukemâ (thk. Fuâd Seyyid), Beyrut 1985.

İbn Ebî Usaybia, Ahmed b. el-Kâsım (ö. 668/1269), Uyûnu’l-enbâ’ fî tabakâti’letibbâ’ (thk. Nizâr Rızâ), Beyrut 1965.

İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî, el-Mâlikî (ö. 799/1397), ed-Dîbâcu’l-müzehheb fî ma’rifeti âyâni ulemâi’l-mezheb (nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebu’nnûr), I-II, Kahire 1972.

İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 808/1406), Kitâbu’l- ‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber, (nşr. Halîl Şehâde), I-VII Beyrut 2001.

İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân Halef b. Hüseyn b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el-Endelüsî (ö. 469/1076), el-Muktebes min enbâi ehli’lEndelüs (nşr. Abdurrahmân Ali el-Haccî), Beyrut 1965.

İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî (ö. 456/1064), Cemheretu ensâbi’l-‘Arab (nşr. Lêvı-Provençal), Mısır 1948.

İbn İzârî, Ahmed b. Muhammed, (ö. 712/1312’den sonra), el-Beyânu’l-Muğrib fi ihtisâri’l-ahbâri mulûki’l-Endelüs ve’l-Mağrib (thk. Beşşar Avvad Ma’ruf, Mahmud Beşşar Avvad), I-IV, Tunus 2013.

İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer (ö. 774/1373), el-Bidâye ve’nnihâye (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsîn et-Türkî), I-XXI, Riyad 1419/1998.

İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Mûsâ b. Muhammed b. Abdilmelîk (ö. 685/1286), el-Muğrib fî hule’l-Mağrib (nşr. Şevkî Dayf), I-II, Kahire 1953-1955.

İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdîllah b. Abdurrahmân b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kudaî (ö. 658/1260), etTekmile li kitâbi’s-sıla (thk. Abdûsselâm Mihrâs), I-IV, Beyrut 1995.

___________, Kitâbu’l-hulleti’s-siyarâ’ (nşr. Hüseyin Mû’nis), I-II, Kahire 1963.

İbnü’l-Esîr, Alî b. Muhammed (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh (thk. Ebi’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî), I-XI, Beyrut, 1987.

İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî (ö. 403/1013), Târîhu ulemâi’l-Endelüs (nşr. Beşşâr Avvâd), I-II, Tûnus 2008.

İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Zü’l-vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Saîd (ö. 776/1374-75), el-İhâta fi ahbâri Gırnâta (nşr. Muhammed Abdullah İnân), I-IV, Kahire 1974.

___________, A’mâlu’l-A’lâm fî men bûyi’a kable’l-ihtilâm min mulûki’l-İslâm (nşr. Lêvi-Provençal), Beyrut 1956.

İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî elHanbeli (ö. 1089/1679), Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb (nşr. Abdülkâdir el-Arnâût, Muhammed el-Arnâût), I-X, Beyrut 1989.

İbnü’l-Kıftî, Alî b. Yûsuf (ö. 646/1248), İhbâru’l-ulemâ’ bi ahbâri’l-hükemâ’ (thk. İbrâhim Şemsüddîn), Beyrut 2005.

İmâmuddîn, S. M., Endülüs Siyasi Târihi (trc. Yusuf Yazar), Ankara 1990. İnân, Muhammed Abdullâh, Devletu’l-İslâm fi’l-Endelüs, I-II, Kahire 1417/1997.

Kâdî İyâz, İyâz b. Mûsâ b. İyâz, Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik (thk. Sa’îd Ahmed A’râb), I-VIII, Rabat 1403/1982.

el-Kâlî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn el-Bağdâdî (ö. 356/967), el-Emâlî (nşr. Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye), I-IV, Beyrut ts.

el-Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî (ö. 821/1418), Subhu’la’şâ fî sınâ’ati’l-inşâ (nşr. Muhammed Abdürresûl İbrâhim), I-XIV, Kahire 1340/1922.

el-Makkarî, Ebû’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed elKureşî et-Tilimsânî el-Fâsî (ö. 1041/1632), Nefhu’t-tîb min ğusni’lEndelüsi’r-Râtib (thk. İhsân Abbâs), I-VIII, Beyrut 1988.

el-Merrâküşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdilmelik b. Muhammed b. Saîd el-Evsî el-Ensârî (ö. 703/1303), ez-Zeyl ve’ttekmiletu li-kitâbi’l-vusûl ve’s-sıla (nşr.İhsân Abbâs), I-VI, Tunus 2012.

Müellifi Meçhul, Zikru bilâdi’l-Endülüs (nşr. Luis Molina), Madrid 1983.

Na’naî, Abdülmecîd, Târîhu’d-devleti’i-emeviyye fî Endülüs, Beyrut 1986.

Özaydın, Abdülkerim, “Sûlî, Ebû Bekir”, DİA, XXXVII (İstanbul 2009), s. 492- 493.

Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları (Siyasi Tarih), Ankara 2016.

_________, Endülüs Müslümanları (Kültür ve Medeniyet), Ankara 2013.

_________, “Hakem II’’, DİA, XV (İstanbul 1997), s. 173-174.

Özel, Ahmet, “Huşenî, Muhammed b. Hâris”, DİA, XVIII (İstanbul 1998), s. 421-422.

Provençal, Lêvi, el-Hadâratü’l-‘Arabiyye fî İspanya (Arapça trc. Tâhir Ahmed Mekkî), Kahire 1414/1994.

_________, Târîhu İspanya el-İslâmiyye mine’l-fethi ilâ sükûti’l-hilâfetî’lKurtubiyye (711-1031) (Arapça trc. Ali Abdürraûf el-Bembî ve dğr.), III, Kahire 2002.

Ribera, Julian, el-mektebâtu ve hevâtu’l-kutubi fî İspânyâ el-İslâmiyye (Arapça trc. Cemâl Muhammed Mihraz), I-II, Kahire 1958.

Sâid el-Endelüsî, Ebü’l-Kâsım Sâid b. Ahmed (ö. 462/1070), Kitâbu tabakâtu’l- ümem (nşr. P. Louis Cheikho), Beyrut 1912.

Sâmirâî, Halîl İbrâhîm, Târîhu’l-Ârab ve hadâratuhum fi’l- Endelüs, Beyrut 2000. Stanley, Lane-Poole, The Moors of Spain, London 1888.

es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed elHudayrî eş-Şâfiî (ö. 911/1505), Buğyetu’l-vu’ât fî tabakati’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât (thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim), I-II, Beyrut 1399/1979.

Tülücü, Süleyman, “el-Bâri‘”, DİA, V (İstanbul 1992), s. 73-74.

Watt, W. Montgomery-CACHİA, Pierre, Endülüs Tarihi (trc. Cumhur Ersin Adıgüzel, Qiyas Şükürov), İstanbul 2011.

Yaşaroğlu, H. Kamil, “İbn Müferric”, DİA, XX (İstanbul 1999), s. 215.

Yavuz, Mehmet, “İbn Ferec el-Ceyyânî”, DİA, XIX (İstanbul 1999), s. 491.

Yıldız, Hakkı Dursun, (Redaktör), “Endülüs Emevileri’’, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, I-XV, İstanbul 1992.

ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1348), Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’ (nşr. Şuayb el-Arnâut), I-XXV, Beyrut 1981- 1982.

________, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), I-LIII, Beyrut 1989.

________, Düvelü’l-İslâm (nşr. Hasan İsmâil Merve, Mahmûd el-Arnâût), I-II, Beyrut 1999.

Zevalsiz, Halit, “Zübeydî, Ebû Bekir”, DİA, XLIX (İstanbul 2013), s. 519-520.

Ziya Paşa (ö. 1297/1880), Endülüs Tarihi (nşr. Yasemin Ödük, Kâzım Masumi, Fatma Şahin), I-IV, İstanbul 2007.

ez-Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic (ö. 379/989), Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn (nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1954.