Din, Fıtrat ve Akl-ı Selim İlişkisi Üzerine
Bu çalışmada, Kur'an'ın ortaya koyduğu din tanımları ve buna bağlı ola- rak dinin mahiyetine ilişkin değerlendirmeleri fıtrat ve akl-ı selim ilişkisi bağla- mında tartışılmıştır. Kur'an'ın İslam özelinde kullandığı, Hak Din, Dosdoğru Din, Hanif Dini, Fıtrat Dini gibi vasıflandırmalarının İslam'ın insan fıtratına uygun ve makul bir din oluşuyla temellendirildiğini söyleyebiliriz. Başka bir deyişle, İslam insan fıtratına en uygun ve makul bir din olduğu için "Hak" ya da "Dosdoğru" olma özelliğine sahiptir. İslam dışındaki diğer dinler ise bu özellik- lerden yoksunlukları sebebiyle hak din ya da dosdoğru din kategorisinde yer almazlar. Keza İslâm'ın Hanif ve Fıtrat Dini şeklinde anılması da ilkelerinin, emir ve yasaklarının fıtrata uygun olduğunu, akl-ı selim ile çelişmediğini vur- gulamak içindir. Kur'an'da insanın fıtratından bahsedilirken, onun kendine has özellik ve donanımlarla yaratıldığı, bundan dolayı da yeryüzünün halifesi kılın- dığı belirtilmiştir. Diğer varlıklardan farklı olarak inanma duygusu Allah tarafın- dan verilmiş olsa da insan, yapısı gereği inancını anlamlandırma ve aklî teme- le dayandırma ihtiyacı içerisinde olmuştur. İnsanın inancını aklî temele da- yandırma ihtiyacı fıtratı ile akl-ı selimi arasındaki zorunlu ilişkiyi gündeme ge- tirmektedir. Bu anlamda, çalışmanın temel tezi, "evrensel olduğu iddiası ile yola çıkan bir dinin ilkelerinin akıl ile çelişmemesi, bunun yanında da insanın fıtratına aykırı olmaması gerekir" şeklinde özetlenebilir. Zira insanın akl-ı seli- mine ve fıtratına aykırı ilkeleri, emir ve yasakları bulunan bir inanç sisteminin kabulü kolay olmayacaktır. İman bu gerçeğe aykırı bir şekilde gerçekleşiyorsa akıl ilkeleriyle ve fıtratla çelişen davranışların ortaya çıkması mümkün olacak- tır. Bu durumda genelde dünya ve ahiret saadeti vadeden dinin hedeflerinin gerçekleşme ihtimalinden bahsedilemeyecektir
Bu çalışmada, Kur’an’ın ortaya koyduğu din tanımları ve buna bağlı ola- rak dinin mahiyetine ilişkin değerlendirmeleri fıtrat ve akl-ı selim ilişkisi bağla- mında tartışılmıştır. Kur’an’ın İslam özelinde kullandığı, Hak Din, Dosdoğru Din, Hanif Dini, Fıtrat Dini gibi vasıflandırmalarının İslam’ın insan fıtratına uygun ve makul bir din oluşuyla temellendirildiğini söyleyebiliriz. Başka bir deyişle, İslam insan fıtratına en uygun ve makul bir din olduğu için “Hak” ya da “Dosdoğru” olma özelliğine sahiptir. İslam dışındaki diğer dinler ise bu özellik- lerden yoksunlukları sebebiyle hak din ya da dosdoğru din kategorisinde yer almazlar. Keza İslâm’ın Hanif ve Fıtrat Dini şeklinde anılması da ilkelerinin, emir ve yasaklarının fıtrata uygun olduğunu, akl-ı selim ile çelişmediğini vur- gulamak içindir. Kur’an’da insanın fıtratından bahsedilirken, onun kendine has özellik ve donanımlarla yaratıldığı, bundan dolayı da yeryüzünün halifesi kılın- dığı belirtilmiştir. Diğer varlıklardan farklı olarak inanma duygusu Allah tarafın- dan verilmiş olsa da insan, yapısı gereği inancını anlamlandırma ve aklî teme- le dayandırma ihtiyacı içerisinde olmuştur. İnsanın inancını aklî temele da- yandırma ihtiyacı fıtratı ile akl-ı selimi arasındaki zorunlu ilişkiyi gündeme ge- tirmektedir. Bu anlamda, çalışmanın temel tezi, “evrensel olduğu iddiası ile yola çıkan bir dinin ilkelerinin akıl ile çelişmemesi, bunun yanında da insanın fıtratına aykırı olmaması gerekir” şeklinde özetlenebilir. Zira insanın akl-ı seli- mine ve fıtratına aykırı ilkeleri, emir ve yasakları bulunan bir inanç sisteminin kabulü kolay olmayacaktır. İman bu gerçeğe aykırı bir şekilde gerçekleşiyorsa akıl ilkeleriyle ve fıtratla çelişen davranışların ortaya çıkması mümkün olacak- tır. Bu durumda genelde dünya ve ahiret saadeti vadeden dinin hedeflerinin gerçekleşme ihtimalinden bahsedilemeyecektir
___
ABDUH, Muhammed, Tevhid Risâlesi, çev., Sabri Hizmetli, Fecr Yay., Ankara, 1986.ABDÜLBAKİ, M. Fuad, Mu’cemü’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kurâni’l-Kerim, Çağrı Yay., İstanbul, 1990.
AKBULUT, Ahmet, “Kelam Öğretiminde Temel Hareket Noktaları”, Kelam Öğretimi Sempozyumu, (20-22 Haziran 2008, Kızılcahamam-Ankara), Ankara, 2008.
ALPER, Ömer Mahir, “İslâm, Akıl ve Hakikat”, Milel ve Nihal, 7/5, (Eylül-Aralık 2010), 39-59.
ALTINTAŞ, Hayrani, İslâm Ahlâkı, Akçağ Yay., Ankara, 1999.
ALTINTAŞ, Ramazan, İslâm Düşüncesinde İşlevsel Akıl, Pınar Yay., İstanbul, 2003.
ALTINTAŞ, Ramazan, Tevhid ve Estetik İlişkisi, Pınar Yay., İstanbul, 2002.
ARSLAN, Hulusi, “Mâturîdî’de Aklın İşlevleri ve Çağdaş Sorunlarımız Açısından Tahlili”, Uluğ Bir Çınar İmam Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, İstanbul, 2014, 317-323.
ARSLAN, Hulusi, Mâturîdî’de İnsanın Yaratılış Hikmeti, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik- 05-07 Mayıs 2017.
ATAY, Hüseyin, "Kur’an’a Göre Münazara Metodu", AÜİFD, Yıl 1969, XVII, 259-275.
ATAY, Hüseyin, Kur’an’a Göre Araştırmalar V, Ankara, 1995.
ATAY, Hüseyin, Kur’an’ın Reddettiği Dinler, Ankara, 1999.
BARDAKOĞLU Ali, İslâm Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme, Kuramer Yay., İstanbul, 2017.
BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail el-Câmiu’s-Sahih, thk., Mustafa Dib el- Buğa, Beyrut, 1990.
CARREL, Alexis, İnsan Denen Meçhul, çev., Refik Özdek, Timaş Yay., İstanbul, 1998.
CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif, Ta’rifât, Beyrut, 1987.
ÇALIŞKAN, İsmail, Kur’an’da Din Kavramı, AOY, Ankara, 2002.
DEMİRCİ, Kürşat, Dinlerin Dejenerasyonu, İstanbul, 1996.
DÜZGÜN, Şaban Ali, “Kur’an’ın Tevhid Felsefesi”, Kelam Araştırmaları, 3:1, 2005.
DÜZGÜN, Şaban Ali, Allah, Tabiat ve Tarih, Lotus Yay., Ankara, 2005.
DÜZGÜN, Şaban Ali, Din, Birey ve Toplum, Akçağ Yay., Ankara, 1997.
DÜZGÜN, Şaban Ali, Çağdaş Dünyada Din ve Dindarlar, Lotus Yay., Ankara, 2012.
EBÛ HANİFE, İmam-ı Âzam, Fıkhu’l-Ekber, (İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, çev., Mustafa Öz, MÜİFV Yay., İstanbul, 1992.
EVGİN, Abdülkadir, “Hadislerde Fıtrat Kavramı ve İslam Fıtratı Söyleminin Tenkidi”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (2003), 93-110.
FAZLUR RAHMAN, Ana Konularıyla Kur’an, çev., Alparslan Açıkgenç, AOY., Ankara, 1996.
GOLDZİHER, Ignaz, Introdoction to Islamic Theology and Law, trans., Andras and Ruth Hamori, Princeton University Pres, Princeton, 1981.
GÜLER, İlhami, Sabit Din Dinamik Şeriat, AOY, Ankara, 1999.
HÖKELEKLİ, Hayati, “Fıtrat” mad., DİA, XIII, 47.
İBN MANZUR, Cemaleddin Ebu’l-Fadl, Lisânü’l-Arab, Beyrut, 1962.
İKBAL, Muhammed, The Reconstruction Of Religious Thought in Islam, Lahore, 1989.
İSFEHÂNÎ, İsmail b. Muhammed b. el-Fadl Rağıb, el-Müfredât fî Garîbi’lKur’an, thk., Safvân Adnan Dâvudî, Beyrut, 1997.
İSFEHÂNÎ, Rağıb, ez-Zerîa İlâ Mekârimi’ş-Şerîa (İslâm’ın Ahlâki İlkeleri), çev., Abdi Keskinsoy, Beşikçi Yayınevi, İstanbul, 2003.
KARAGÖZ, Nail, 15 Yöntem ve 15 Planla Eleştirel Düşünme Uygulamaları - Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi Örneği-. Adana, 2012.
KARAMAN Hayrettin vd., Kur’an Yolu, Türkçe Meal ve Tefsir, DİB Yay., Ankara, 20017.
KURT, Yaşar, “Kur’an’da Fıtrat Kavramı”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V/2, (2005), 71-104.
KUTLU, Sönmez, “Fıtrat”, İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2013.
KUZGUN, Şaban, İslâm Kaynaklarına Göre Hz. İbrahim ve Haniflik, Se-Da Yay., Ankara, 1985.
MÂTURÎDÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhid, çev., Bekir Topaloğlu, İsam Yay., Ankara, 2002.
MÂTURÎDÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Te’vilâtü’l-Kur’an, İlmi Kontrol, Bekir Topaloğlu, Mizan Yay., İstanbul, 2004-2010.
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyin el-Haccâc, Sahih-i Müslim, thk., M. Fuad Abdülbâki, İstanbul, 1992.
NESEFÎ Ebu’l-Muin, Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Din, thk., Hüseyin Atay, DİB Yay., Ankara, 1993.
ONAT, Hasan–KUTLU, Sönmez, “İslâm Mezhepleri Tarihine Giriş”, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara, 2012.EBÛ HANİFE, İmam-ı Âzam, Fıkhu’l-Ekber, (İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, çev., Mustafa Öz, MÜİFV Yay., İstanbul, 1992.
EVGİN, Abdülkadir, “Hadislerde Fıtrat Kavramı ve İslam Fıtratı Söyleminin Tenkidi”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (2003), 93-110.
FAZLUR RAHMAN, Ana Konularıyla Kur’an, çev., Alparslan Açıkgenç, AOY., Ankara, 1996.
GOLDZİHER, Ignaz, Introdoction to Islamic Theology and Law, trans., Andras and Ruth Hamori, Princeton University Pres, Princeton, 1981.
GÜLER, İlhami, Sabit Din Dinamik Şeriat, AOY, Ankara, 1999.
HÖKELEKLİ, Hayati, “Fıtrat” mad., DİA, XIII, 47.
İBN MANZUR, Cemaleddin Ebu’l-Fadl, Lisânü’l-Arab, Beyrut, 1962.
İKBAL, Muhammed, The Reconstruction Of Religious Thought in Islam, Lahore, 1989.
İSFEHÂNÎ, İsmail b. Muhammed b. el-Fadl Rağıb, el-Müfredât fî Garîbi’lKur’an, thk., Safvân Adnan Dâvudî, Beyrut, 1997.
İSFEHÂNÎ, Rağıb, ez-Zerîa İlâ Mekârimi’ş-Şerîa (İslâm’ın Ahlâki İlkeleri), çev., Abdi Keskinsoy, Beşikçi Yayınevi, İstanbul, 2003.
KARAGÖZ, Nail, 15 Yöntem ve 15 Planla Eleştirel Düşünme Uygulamaları - Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi Örneği-. Adana, 2012.
KARAMAN Hayrettin vd., Kur’an Yolu, Türkçe Meal ve Tefsir, DİB Yay., Ankara, 20017.
KURT, Yaşar, “Kur’an’da Fıtrat Kavramı”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V/2, (2005), 71-104.
KUTLU, Sönmez, “Fıtrat”, İslamiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2013.
KUZGUN, Şaban, İslâm Kaynaklarına Göre Hz. İbrahim ve Haniflik, Se-Da Yay., Ankara, 1985.
MÂTURÎDÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhid, çev., Bekir Topaloğlu, İsam Yay., Ankara, 2002.
MÂTURÎDÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Te’vilâtü’l-Kur’an, İlmi Kontrol, Bekir Topaloğlu, Mizan Yay., İstanbul, 2004-2010.
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyin el-Haccâc, Sahih-i Müslim, thk., M. Fuad Abdülbâki, İstanbul, 1992.
NESEFÎ Ebu’l-Muin, Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Din, thk., Hüseyin Atay, DİB Yay., Ankara, 1993.
ONAT, Hasan–KUTLU, Sönmez, “İslâm Mezhepleri Tarihine Giriş”, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara, 2012.
- ISSN: 1303-3670
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2001
- Yayıncı: -
Sayıdaki Diğer Makaleler
Nicelik Açısından Sosyal Bilimlerde BAP Projeleri: İlahiyat Örneği
Baha Tevfik’in Tanrı Problemine Yaklaşımı
Reuven FİRESTONE, Ahmet Rifat GEÇİOĞLU, Ertuğrul DÖNER
Frankfurt Okulu (P. L. Assoun)
Tasavvufta Hakikat Kavramına Kaynak OlmasıYönüyle Hârise Hadisi
Hz. Peygamber’in Yaşantısında Tasavvufî Unsurlar
Baha Tevfik’in Hayatı, Eserleri ve Felsefî Düşünce Yapısı
Kur’an’da Hıristiyanlar ve Hıristiyanlık