COĞRAFYA ALANINDA HAZIRLANMIŞ RESİMLİ İLK MATBU KİTAPLAR VE RESİMLERİNİN İNCELENMESİ

Osmanlı topraklarında ilk Türk matbaası İbrahim Müteferrika ve Çelebizade Mehmed Said Efendi’nin girişimleri sonucunda 18. yüzyılın ilk yarısında resmî olarak açılmış ve kitap basımına başlanmıştır. Yazma kitapların özenle hazırlandığı ve birçok kesim tarafından büyük ilgi gördüğü Osmanlı toplumunda matbaanın kullanılması beraberinde bu geçiş sürecinin ne şekilde olduğu sorusunu akla getirmektedir. İlk kitabın yayınlandığı 1729’dan matbaaların ve baskı kitapların yaygınlaştığı 1850 tarihine kadar basılmış olan kitaplar elbette ki yazma kitap kültüründen baskı kitaba geçme sürecini anlamada yol gösterici olacaktır. Coğrafya çok eski tarihlerden beri insanların ilgisini çeken ve üzerine kitaplar yazılan bir alan olmuştur. Bu bağlamda coğrafya alanında basılmış ilk kitaplar ve bu kitaplarda görülen resim, harita ve şekiller görsel öğelerin ilk matbu kitaplarda ne şekilde yer aldığını gösterecektir. İçerisinde resim, harita ve şekillerin olduğu tespit edilen 7 eser çalışma kapsamında incelemeye alınmıştır. Bu kitapların yazarı, yazıldığı tarih, konusu, basıldığı matbaa, sayfa sayısı ve resimleri hakkında bilgiler verilmiştir. İlaveten eserlerin görselleri teknik açıdan, hazırlayanlar bakımından ve canlı figürü kullanımı yönünden mercek altına alınmıştır. Sayı bazında bakıldığında eserlerde harita kullanımı diğer resimlere oranla oldukça fazladır. Haritaların modern harita tekniğinde hazırlandığı görülmektedir. Haritaların dışında coğrafya ile alakalı başka şekil ve çizimler de bulunmaktadır. Daha çok teknik konulara açıklık getiren bu şekiller resim özelliğinden uzak çizimlerdir. Bunların yanında dikkat çeken görsellerden biri de -iki eserde görülengeleneksel tarzda hazırlanmış burç resimlerinin olduğu sayfalardır. Dairevi tarzda iki yarım kürenin içine konumlandırılmış bazıları çıplak olarak resmedilmiş insan, hayvan ve yarı insan yarı hayvan görünümünde fantastik canlılar bulunmaktadır. Bir eserde ise coğrafyanın beşerî yönünün resmedildiği görülür. Bu eserde kölelerin çalıştırılması, kralın halkı selamlaması, av sahneleri görsel dile aktarılmıştır. Baskı resim hazırlanırken iki teknik kullanıldığı düşünülmektedir. Bunlardan biri taş baskı tekniğidir. Bu teknik baskı resim hazırlama ve hatta resimlere yazılar ekleyebilme açısından oldukça elverişlidir. Baskı resim hazırlamanın diğer yolu ise gravür tekniğidir. Çalışma kapsamında değerlendirilen eserlerden iki tanesinin taş baskı tekniğinde basıldığı anlaşılmaktadır. Diğerlerinin ise metin kısımlarından anlaşıldığı üzere klasik matbaa yönteminde basıldığı görülmektedir. Doğrudan resimlerin hangi teknikle basıldığını söylemek pek mümkün görünmese de baskı tekniklerinden yola çıkarak taş baskı eserlerin resimlerinin taş baskı yöntemi ile klasik matbaa tekniğinde basılan eserlerin resimlerinin de gravür şeklinde hazırlanıp basıldığı kanaatine varılabilir. Resimlerin kim tarafından hazırlandığı hakkında ise yeterli malumat olmasa da bazı resimlerde imzası bulunan usta isimleri ve matbaa kayıtları bu konuda az da olsa bilgi edinilmesini sağlamıştır.

The First Printed Books with Pictures Prepared in the Field of Geography and Examining Their Pictures

The first Turkish printing house in the Ottoman lands officially opened in the first half of the 18th century and the book began to be published as a result of the initiatives of Ibrāhīm Müteferrika and Čelebizāde Mehmed Said Efendi. The use of the printing press in Ottoman society, where manuscripts were carefully prepared and attracted great attention by many segments of society, brings to mind the question of what this transition period was like. Books printed from 1729, when the first book was published, until 1850, when printing houses and printed books became widespread, will of course be a guide in understanding the process of transition from writing book culture to print book. Geography has been a field that has attracted people's attention and books have been written since ancient times. In this context, the first books published in the field of geography and the pictures, maps and figures seen in these books will show how the visual elements were included in the first printed books. 7 works that were found to contain pictures, maps and figures were examined within the scope of the study. Information was given about the author of these books, the date they were written, the subject, the printing house, the number of pages and pictures. In addition, the visuals of the works were scrutinized in terms of technical aspects, authors and the use of living figures. When considered on the basis of numbers, the use of maps in the works is quite high compared to other paintings. It is seen that the maps were prepared in modern mapping technique. Apart from the maps, there are other figures and drawings related to geography. These figures, which clarify more technical issues, are drawings far from the picture feature. In addition to these, one of the striking visuals - seen in two works - is the pages with traditional horoscope pictures. There are human beings, animals and fantastic creatures, some of which are depicted as naked, enclosed in two hemispheres in a circular style. In one work, it is seen that the human aspect of geography is depicted. In this work, employing slaves, saluting the people of the king, hunting scenes are conveyed in visual language. Two techniques are thought to be used when preparing print pictures. One of them is lithography technique. This technique is very convenient in terms of preparing prints and even adding texts to pictures. Another way to prepare print pictures is the engraving technique. It is understood that two of the works evaluated within the scope of the study were printed in lithography technique. As can be understood from the text parts, the others are seen to be printed in the classical printing method. Although it does not seem possible to say directly with which technique the pictures were printed, it can be concluded that the paintings of the lithographed works were prepared and printed in the form of engraving, based on the printing techniques, and the paintings of the works printed in the classical printing technique with the lithography method. Although it does not seem possible to say directly with which technique the pictures were printed, based on the printing techniques, it can be concluded that the pictures of the lithographed works were prepared lithography method, the pictures of the works printed in the classical printing technique were also prepared and printed in the form of engraving. Although there is not enough information about who prepared the pictures, the names of the masters and printing house records in some of the pictures have provided a little information on this subject.

PDF

___

Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970.
Afyoncu, Erhan. “İbrâhim Müteferrika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 324- 327. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Ak, Mahmut. “Coğrafya/Osmanlılar Dönemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 62- 66. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Ak, Mahmut. “Osmanlı Coğrafya Çalışmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/4 (2004): 163-211.
Akalan, Güler. “Türkiye’de Özgün Baskıresme Tarihsel Bir Bakış; Gravür’ün Sorunları ve Çözüm Önerileri”. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi 8 (2010): 129-138.
Aksoy, Yeliz. Tarihte Osmanlı Bilim ve Teknolojisi. İstanbul: Karma Kitaplar Yayınevi, 2008.
Alpaslan, Tutku Dilem Kalafat. “Türk Grafik Sanatının Doğuşu ve İbrahim Müteferrika”. Türkbilig/Türkoloji Araştırmaları Dergisi 7/12 (2016): 192-200.
Atar, Atilla. Başlangıcından Günümüze Taşbaskı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1995.
Aycibin, Zeynep. “Katib Çelebi Fezleke Tahlil ve Metin”. Doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007.
Babinger, Franz. Müteferrika ve Osmanlı Matbaası, 18. Yüzyılda İstanbul’da Kitabiyat. Çev. Nedret Kuran-Burçoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
Bayav, Deniz. Geleneksel ve Deneysel Yönleriyle Gravür Baskı. Edirne: Paradigma Akademi Yayınları, 2013.
Baysal, Jale. Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar 1729-1875. İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2010.
Beydilli, Kemal ve İlhan Şahin. Mahmud Râif Efendi ve Nizâm-ı Cedîd’e Dâir Eseri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001
Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane, Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1995.
Bozcu, Pelin. “Osmanlı Sarayında Sanatçı ve Zanaatçı Teşkilatı Ehl-i Hiref”. Uzmanlık tezi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010.
Buhârî, Kitâbu’l-Libâs, 89. (Ebû Abdillah Muhammed ibn İsmail el-Buhârî, Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. Mütercim: Mehmed Sofuoğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1989.)
Carleson, Edvard. İbrahim Müteferrika Basımevi ve Bastığı İlk Eserler/Ibrahim Müteferrika’s Printing House and Its First Printed Books. Editör: Mustafa Akbulut. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1979.
Çam, Nusret. İslamda Sanat Sanatta İslam. Ankara: Akçağ Yayınları, 2008.
Çelik, Haydar. Gravür Sanatı. İstanbul: Engin Yayıncılık, 2000.
Çınar, Ali Osman. “Es-Seyyid Mehmed Emin Behic’in Sevânihü’l-Levâyih’i ve Değerlendirmesi”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1992.
Dalkıran, Ömer. “Kitabın Tarihi/History of the Book”. Türk Kütüphaneciliği 27/1 (2013): 201- 213.
Diderot, Denis. A Diderot Pictorial Encyclopedia of Trades and Industry. Edited with Introduction and Notes by Charles Coulston Gillispie In Two Volumes, New York: Dover Publications Inc., 1959.
Elibüyük, Mesut. “Tarihi Coğrafya Bakımından Önemli Bir Kaynak: Cihannümâ”. Coğrafi Bilimler Dergisi 7/2 (2009): 93-109.
Ersoy, Osman. Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler. Ankara: Güven Basımevi, 1959.
Esmer, Hayri. Türkiye’de Baskıresme Bakmak. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayınları, 2011.
Gerçek, Selim Nüzhet. Türk Matbaacılığı I Müteferrika Matbaası. İstanbul: Devlet Basımevi, 1939.
Gerçek, Selim Nüzhet. Türk Taş Basmacılığı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001.
Göktaş, Yüksel, Nuray Temur Gedik, Aslıhan Kocaman Karaoğlu ve Kürşat Çağıltay. “Öğretim Teknolojilerinin Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’ndeki Tarihsel Gelişimi”. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi 24 (2009): 81-92.
Gökyay, Orhan Şaik. “Cihannümâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 541-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Gökyay, Orhan Şaik. “Kâtip Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 36-40. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Griffiths, Antony. Prints and Printmaking: An Introduction to the History and Techniques. California: University of California Press, 1996.
Hagen, Gottfried. “Katip Çelebi’s Maps and The Visualization of Space in Ottoman Culture”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 40 (2012): 283-293.
İhsanoğlu, Ekmeleddin ve Hatice Aynur. “Yazmadan Basmaya Geçiş: Osmanlı Basma Kitap Geleneğinin Doğuşu (1729-1848)”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 22 (2003): 219-255.
İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlılar ve Bilim. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2007.
İpşiroğlu, Mazhar Ş. İslamda Resim Yasağı ve Sonuçları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
Kalaycıoğulları, İnan. “İbrahim Müteferrika ve Yeni Astronomi”. Dört Öge Dergisi 6/12 (2017): 187-220.
Karaaslan, Fatih. “Osman Saib Efendi’nin Coğrafya-i Kıt’a-i Afrika Adlı Eserinin Transkribi”. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015.
Kınık, Mustafa. “İbrahim Müteferrika ve Yayımladığı İlk Kitaplar”. Kalemişi Türk Sanatları Dergisi 2/4, (2014): 23-40.
Koyunoğlu, H. Hüsnü. “Katip Çelebi’nin Cihannümâ’sı ve Bu Kitaba İbrahim Müteferrika’nın Yaptığı Eklemeler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2007): 147-166.
Kut, Turgut. “Dârüttıbâa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 10-11. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Maden, Sait. “Türk Grafik Sanatı Tarihi”. Plastik Sanatlar Dergisi 1/2, (1985): 61-63.
Özcan, Abdülkadir. “Harbiye Nezâreti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 119-120. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Özür, Nazan Karakuş. “Cihannümâdan Yansıyanlar: Bir Döküman Analizi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi 29 (2014): 126-127.
Parmaksız, Mehmet. “Hüseyin Rıfkı Tamani'nin "El-Medhal Fi`l-Coğrafya" Adlı Eseri Üzerine Bir Araştırma”. Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2002.
Sabev, Orlin. İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
Sarıcaoğlu, Fikret ve Coşkun Yılmaz. Müteferrika: Basmacı İbrahim Efendi ve Müteferrika
Matbaası- Müteferrika: Basmacı İbrahim Efendi and the Müteferrika Press. İstanbul: Esen Ofset, 2009.
Sarıcaoğlu, Fikret. “Kâtip Çelebi’nin Otobiyografileri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Prof. Dr. İsmet Miroğlu Hatıra Sayısı 37 (2002): 297-329.
Sekin, Sefa ve Ali Özel. “Türkiye’de Ülkeler Coğrafyası Çalışmalarının Tarihi Gelişimi”. Marmara Coğrafya Dergisi 6 (2013): 37-52.
Sevin, Necla Arslan. Gravürlerde Yaşayan Osmanlı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
Mrkam, Henry. Seyahat-i Amerika. Kahire: Bulak Matbaası, 1262.
Şekerci, Osman. İslâm’da Resim ve Heykelin Yeri. İstanbul: Çanakkale Seramik Fabrikaları Kültür ve Araştırma Hizmetleri, 1974.
Tosun, Ali Rıza. “Hüseyin Rıfkı Tamani’nin Çalışmaları Işığında Öklid Geometrisi’nin Türkiye’ye Girişi”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.
Türkay, Cevdet. Osmanlı Türklerinde Coğrafya. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1999.
Unat, Yavuz. “Osmanlı Teknolojisine Genel Bir Bakış”. Osmanlı. Editör: Güler Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 8:627–654.
Yaman, Bahattin. “Sarayın Sanatkârları: 18. Yüzyıl Osmanlı Ehl-i Hıref Teşkilatı”. XV. Türk Tarih Kongresi 4/4 (2010): 1937-1950.