Osmanlıda İcâreteynin Başlangıç Tarihi Meselesi: İlk Uygulamalara Dair Tespitler

İcâreteynin başlangıç tarihi, Osmanlı hukukunun önemli meselelerinden biridir. Her ne kadar icâreteyne dair bazı çalışmalar mevcutsa da, bu uygulamanın yapısı, kuralları ve işleyişi bakımından teorik planda; menşei, başlangıcı ve gelişimi açısından da pratik planda halen çözümlenmemiş yönler bulunmaktadır. İcâreteynin başlangıç tarihinin 1611 olduğu genel olarak kabul görmektedir. Fakat, arşiv belgelerinde yer alan bazı örnekler, söz konusu tarih kaydını tartışmalı hale getirmektedir. Daha önce bazı yayınlarda kimi değinmeler olduysa da, ihtilaflı olan bu konuya odaklanan çalışmalar mevcut değildir. Arşiv belgelerine dayalı olan bu çalışma, icâreteynin tarihsel süreçlerine ışık tutmayı amaçlamakta ve başlangıç dönemi örneklerini ele almaktadır. İlk olarak vakıfların gelir sağlama araçlarından biri olan icâreteynin genel yapısına değinilecek ve 1611 yılından geriye doğru olmak üzere uygulamanın izi sürülecektir. Farklı bir tarihlendirme yapılması konusu somut örnekler çerçevesinde tartışılacaktır.

The Problem of Beginning Date of İcareteyn in the Ottoman Empire: Evidences from the Early Practices

The beginning of icareteyn is one of the main problems of Ottoman legal historiography. While some studies dealing with the icareteyn are available, there currently remain unresolved questions about its structure, rules, and mechanisms on the theoretical level, and about its origin, early beginnings, and evolution on the level of actual practice. It is commonly accepted by historians that the icareteyn system started in 1611. However, some examples drawn from archival documents call this date into question.In spite of references to this disputed subject in early publications, there has been no detailed study on this subject. This work, based on archival documents, aims to shed light on the historical development of the icareteyn and to look closely at some sample cases from its formative period. First, it examines the general structure of the icareteyn, one of the pious foundations’ tools for securing revenue, and it traces the system backwards from 1611. It then discusses whether an alternative dating can be established in light of the concrete sample cases.

Keywords:

Double rent (icareteyn), lump-sum payment (muaccele), annual/monthly rent (müeccele) pious foundations,

PDF

___

Arşiv Belgeleri / Şer’iyye Sicilleri
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Cevdet Evkaf (C.EV), 23/1138
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) Defter no: 571
İSAM Kütüphanesi Arşivi (Şer‘iyye Sicilleri / ŞS) Ankara ŞS, no. 12 İstanbul ŞS, no: 3 Üsküdar ŞS, no: 18 Evkaf-ı Hümayun Müfettişliği ŞS, no: 1, 4, 48, 54 Eyüb ŞS, no: 3, 19
Yayınlanmış Fetva Mecmuası, Şer’iyye Sicilleri ve Mühimmeler 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565): Özet-Transkripsiyon-İndeks (1995). Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yay., Ankara. 12 Numaralı Mühimme Defteri: (978-979/1570-1572): Özet, Transkripsiyon ve İndeks (1996). Yayına hazırlayan: Hacı Osman Yıldırım ve öte., proje yön.: İsmet Binark, c. 2, Ankara. Düstur (1. Tertip) (1289). 1. Kısım, Matbaa i Âmire, İstanbul. İstanbul Kadı Sicilleri: Galata Mahkemesi 15 Numaralı Sicil (H. 981-1000 / M. 1573-1591), (2012). Haz. Rıfat Günalan, Talip Mert, proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul. İstanbul Kadı Sicilleri: Hasköy Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H. 1020-1053 / M. 1612-1643) (2011). Haz. Baki Çakır ve öte., proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul. İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1027 / M. 1618) (2010). Haz. Yılmaz Karaca ve öte., proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İSAM, İstanbul. İstanbul Kadı Sicilleri: Rumeli Sadâreti Mahkemesi 56 Numaralı Sicil (H. 1042 - 1043 / M. 1633) (2011). haz. Fuat Recep ve Sabri Atay, proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul. İstanbul Kadı Sicilleri: Üsküdar Mahkemesi 51 Numaralı Sicil (H. 987-988 / M. 1579-1580) (2010). Haz. Rıfat Günalan, proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul. İstanbul Kadı Sicilleri: Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H. 999-1000 / M. 1590-1591) (2010). Haz. Rıfat Günalan, proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul. Şeyhülislam Meşrebzâde Mehmed Arif Efendi (derleyen), Câmiu’l-İcâreteyn, (haz.: Süleyman Kaya, Emine Toprak, Nilüfer Kaval Koss, Zehra Mercan), Klasik, İstanbul 2019. Makale ve Kitaplar Akgündüz, Ahmed, “İcâreteyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 21, İstanbul 2000, s. 389-391. , İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 2. bs., OSAV, İstanbul 1996. Aydın, M. Âkif, Türk Hukuk Tarihi, 6. bs., Hars Yay., İstanbul 2007. Bardakoğlu, Ali, “İcâre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 21, İstanbul 2000, s. 379-388. Barkan, Ö. Lütfi, “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, TTK Belgeler, III/5-6, (1966), s. 1-479. , “Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Âit Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)”, Vakıflar Dergisi, IX, (1971), s. 109-161. Barnes, John Robert, An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, Brill, Leiden, 1986. Berki, Ali Himmet, Vakıflar, 2. bs., Aydınlık Basımevi, İstanbul 1946. Beyaztaş, Murat, İslam Hukukunda Vakıf Gayri Menkullerinin Kiraya Verilmesi Usulleri ve İcâreteyn, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2001. , İslâm Hukukunda Vakıfların Tağyîri ve İstibdâli, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya 2016. Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrinde Esnâf Örgütlerinin Fizik Yapıya Etkileri”, Şehir, Toplum, Devlet: Osmanlı Tarihi Yazıları içinde, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2013, s. 85-93. Genç, Mehmet, “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, 42, (2014), s. 9-18. Hoexter, Miriam, “Adaptation and Changing Circumstances: Perpetual Leases and Exchange Transactions in Waqf Property in Ottoman Algiers”, Islamic Law and Society, 4/3, (1997), s. 319-333.
İpşirli, Mehmet, “Arşiv Belgelerine Göre İstanbul Vakıf Evleri”, Tarih Boyunca İstanbul Semineri: Bildiriler (29 Mayıs - 1 Haziran 1988), (ed. Mübahat Kütükoğlu), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1989, s. 183-196. İşeri, Ahmet, “Vakıflar: Medenî Kanun’dan Önceki ve Sonraki Vakıf Nev’ileri ve Hukukî Mahiyetleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XXI/1-4, (1964), s. 199-280. Kaya, Süleyman, Osmanlı Hukukunda İcâreteyn, Klasik, İstanbul 2014. Köprülü, Bülent, “Evvelki Hukukumuzda Vakıf Nev'iyetleri ve İcareteynli Vakıflar”, İÜ Hukuk Fakültesi Mecmuası, 18/1-2, (1952), s. 215-257. Köprülü, Fuad, “Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü”, Vakıflar Dergisi, II, (1942), s. 1-35. Kurt, İsmail, Para Vakıfları: Nazariyat ve Tatbikat, Ensar Neşriyat, İstanbul 1996. Lowry, Heath W., “Lingering Questions Regarding the Lineage, Life & Death of Barbaros Hayreddin Paşa”, Frontiers of the Ottoman Imagination: Studies in Honour of Rhoads Murphey içinde, (ed. Marios Hadjianastasis), Brill, Leiden 2014, s. 185-212. Mardin, Ebul Ula, Toprak Hukuku Dersleri, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1947. Murphey, Rhoads, “Disaster Relief Practices in Seventeenth-Century Istanbul: A Brief Overview of Organizational Aspects of Urban Renewal Projects Undertaken in the Aftermath of Catastrophic Fires”, International Congress on Learning and Education in the Ottoman World (Istanbul, 12-15 April 1999), (ed. Ali Çaksu), IRCICA, İstanbul 2001, s. 45-62. Orbay, Kayhan, “İcâreteyn Hakkında”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, (ed. Hatice Oruç, Muhammet Ceyhan), Akçağ Yayınları, Ankara 2016, s. 83-92. Ömer Hilmi Efendi, İthâf’ül-Ahlâf fî Ahkâm-il Evkâf, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1977. Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK, Ankara 2003. Öztürk, Nazif, Menşe’i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1983. Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2, MEB, İstanbul 1993. Pantık, Ramazan, “Osmanlı’da İcâreteyn Uygulaması Hakkında Yeni Değerlendirmeler”, Vakıflar Dergisi, 48, (2017), s. 75-104. Pay, Salih, Bursa İvaz Paşa Külliyesi, Eğit-San Yayınları, Bursa 1996. Sıtkı (Sıdkî), Gedikler, (haz. Kamil Ali Gıynaş), Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2004. Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK, Ankara 2003. Yıldız, Kenan, “Süleyman Kaya, Osmanlı Hukukunda İcâreteyn kitabının tanıtımı”, Osmanlı Araştırmaları, 47, (2016), s. 464-467. Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683), Dilek Matbaası, Sivas 1998.