OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMİNDEN DEMOKRAT PARTİ İKTİDARINA PETROL POLİTİKALARI (1861-1950)

Osmanlı Devleti, 1868 tarihinde çıkardığı maden nizamnamesi ile petrolü yer altında bulunan asıl madenler sınıfına koymuştur. Osmanlıda ilk defa Petrol, 1889 yılında İskenderun’un Kabaev nahiyesine bağlı Çengen köyünde bulunarak çıkarılmıştır. Sultan II. Abdülhamit bazı kaynaklarda “petrol gölü” olarak nitelenen Musul ve Bağdat’taki petrol potansiyelinin farkındaydı. Dolayısıyla bu bölgenin petrol madenlerini kendi özel mülkiyeti içerisine alarak, bölgeyi koruma altına almıştır. Cumhuriyet Dönemine kadar genellikle petrol politikaları yabancılara verilen imtiyazlarla sürdürülmüştür. Demiryolu imtiyazları ise genellikle Chester Projesi’nde olduğu gibi yabancı şirketler tarafından petrol ekseninde ele alınmıştır. Cumhuriyetin ilanından Demokrat Parti Dönemine kadar geçen sürede önce devlet eliyle petrolün üretilmesine yönelik politikalar uygulandığı görülür. Bu politikalar çerçevesinde yapılan çalışmalar arasında; 792 Sayılı Petrol Kanunu’nun çıkartılması, Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdareleri’nin kurulması ile Maden Tetkik Arama Enstitüsü’nün kurulması sayılabilir. Cumhuriyet Döneminde petrolün aranması, çıkartılması, rafineri edilmesi ve satışı daima millȋ politikalar çerçevesinde şekillenmiştir.

OIL POLICIES: FROM THE LAST DECADES OF THE OTTOMAN EMPIRE TO THE DEMOCRAT PARTY GOVERNMENT (1861-1950)

The Ottoman Empire classified oil as an underground mine with the mining law of 1868. Oil for the first time was discovered in the Çingen village of Kabaev in İskenderun in 1889. Sultan Abdul hamid II was aware of the oil potential in Mosul and Baghdad, which were described as "the lake of oil" in some sources. Therefore, he took this region under his protection by taking the oil mines of this region into its own private ownership. Oil policies were continued with the concessions granted to foreigners until the Republican period. As in the Chester Project, railway concessions were given to the foreign companies. From the proclamation of republic to the Government of Democrat Party, policy regarding oil also changed and the state-controlled economic ideas dominated oil policy. In this regard, the first Turkish legal regulation concerning petroleum is the Petroleum Law No. 792 that was adopted in 1926. In addition, “Gold Exploration and Exploitation” and "Mineral Research & Exploration General Directorate" were founded. As a result, it can be said that oil plolicy was based on the state- controlled economic idea during the Republic period.

PDF

___

50. Yılda Yurdumuzun Enerji ve Doğal Kaynakları. (1973). Komisyon, Ankara, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Yayınları.
Acar, Ç. Bülbül, S. vd. (2007). Petrol ve Doğalgaz, Ankara, ODTÜ Yayıncılık.
Acar, N. (2013). Petrolün Stratejik Önemi ve Mezopotamya Petrol Kaynaklarının Paylaşımında Calouste Sarkis Gülbebkyan’ın Rolü (1890-1928), International Journal of Social Science, 6 (4), 1-32.
Akalın, U. S. ve Tüfekçi, S. (2014). Türkiye’nin Petrol Politikaları ve Enerji Özelleştirmelerine Bir Bakış, İktisat Politikaları Araştırmaları Dergisi, 1(1), 51-66.
Ana Britanicca Genel Kültür Ansiklopedisi. (1988). Elektrik, C. 8,
Aydın, S. (2001). Türkiye’nin Demiryolu Serüvenine Muhtasar Bir Bakış, Kebikeç, 11, 49-94.
Ayhan, V. (2009). İmparatorluk Yolu: Ortadoğu ve Petrol, Bursa, Dora Yayıncılık.
Başa, D. (2013). Uluslararası Petrol Politikasının Osmanlı Devleti’nin Yıkılmasına Etkisi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Kahramanmaraş.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.18.01.01 / 23.15.9.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA, 030.18.1.33.3.17.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA, 30.10.182.255.5.8-11.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA, 30.18.2.36.40.20.
Bostan, İ. (1990). Osmanlı Topraklarında Petrolün Bulunuşu ve İskenderun’da İlk Petrol İşletme Çalışmaları, Coğrafya Araştırmaları, I (2), Ayrıbasım, 129-135.
Can, B. B. (2000). Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Can, B. B. (2001). Suya Düşen Bir ‘Tatlı Hayal’ Şarki Anadolu Demiryolları (Chester) Projesi(1922-23), Kebikeç, 11, 165-204.
Cumhuriyet gazetesi, 14 Ekim 1934.
Cumhuriyet gazetesi, 2 Mayıs 1940.
Cumhuriyetin 50. Yılında Petrol ve 1972 Faaliyetleri. (1973), PİGM No. 17, Ankara, MTA Enstitüsü Matbaası.
Çakan, I. (1999). Türk Parlamento Tarihinde İkinci Meclis, İstanbul, Çağdaş Yayınları.
Çark, F. (2016). 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Neft ve Petrol ve Üretim İmtiyazları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, İktisat Tarihi Bilim Dalı, İstanbul.
Çıtak, E. ve Kılınç Pala, P. B. (2016), Yenilenebilir Enerjinin Enerji Güvenliğine Etkisi, SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 79-102.
Demir, A. (1982). Atatürk Döneminde Türkiye’de Enerji Politikaları, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi Semineri, Ankara, A.Ü. SBF Basın ve Yayın Yüksek Okulu Basımevi.
Demirbaş, L. (2002). Türkiye’de Enerji Sektörü, Sektörün Problemleri, Avrupa birliği ve Türkiye’de Enerji Politikaları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, Isparta.
Demirbilek, S. (2012). Tek Parti Döneminde İnhisarlar (1923-1946)”, ÇTTAD, XII (24), 203-232.
Demirer, M. A. (2010). Lozan’da Petrol Kavgası (Amerikalı Chester’ın Yapamadığını Atatürk’ün Çetinkaya’sı Yaptı), 1. Baskı, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
Doğan, C. (1979). Petrol Meselemiz’in Dünü, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 3.
Doğanay, H. (1991). Enerji Kaynakları, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları.
Durand, D. (1966). Milletlerarası Petrol Politikası, Çev. Ahmet Angın, İstanbul, Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi Yayınları.
Earle, E. M. (1972). Bağdat Demiryolu Savaşı, I. Baskı, İstanbul, Milliyet Yayınları.
Ediger, V. Ş. (2007). Enerji Ekonomi-Politiği Perspektifinden Osmanlı’da Neft ve Petrol, Ankara, ODTÜ Yayıncılık.
Egeran, N. (1949. Raman Petrolü, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 39, 7-9.
Eldem, V. (1994). Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara, TTK Basımevi.
Elmacı, İ. (2013). Cumhuriyet Dönemi Teknoloji Tarihi (İlaç, Petrol Kimyevi Gübre Teknolojileri),(Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe (Bilim Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara.
Erdem, E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 48, Temmuz-Aralık, 17-44.
Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. (2000). Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, IV. Kitap, İstanbul, YKY.
Göksu, E. (1966). Türkiye’de Petrol, İstanbul, Kağıt ve Basım İşleri A.Ş.
Gümüş, Ö. ve Altan, Y. (1995), Petrolün Tarihçesi ve Türkiye’de Açılan Petrol Kuyuları, Ankara, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
Haykır, Y. ve Demir, Ö. (2017). 6326 Sayılı Petrol Kanunu ve Demokrat Parti Dönemi Petrol Politikası, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), 41, 251-269.
Hiçşaşmaz, M. (1957). Türkiye’de Elektrik Enerjisi, AÜSBFD, 12 (3), 1-25.
İsmayılov, R. (2006). Türkiye’nin Petrol Politikası, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Siyaset ve Sosyal Bilimler Dalı, Ankara.
Karadağ, R. (2008). Petrol Fırtınası, 1. Baskı, İstanbul, Truva Yayınları.
Karal, E. Z. (1983a). Osmanlı Tarihi, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), C. VIII, Ankara, TTK Basımevi.
Karal, E. Z. (1983b). Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri (1861-1876), C. VII, 3. Baskı, Ankara, TTK Basımevi.
Kartın, C. (2015). İngiliz Arşiv Belgeleri Işığında II. Abdülhamid’in Mirası (1920-1921), Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13, 69-99.
Kepenek, Y. (1987). Gelişimi, Üretim Yapısı ve Sorunlarıyla Türkiye Ekonomisi, 4. Baskı, Ankara, Teori Yayınları.
Keskin, Ö. (2011). Osmanlı Devleti’nde Maden Hukukunun Tekâmülü (1861-1906), OTAM, 29, Mart, 125-147.
Kılavuz, N. (2012). Chester Demir Yolu Projesi, Jounal of Life Sciences, 1(1), 1035-1045.
Kocaoğlu, M. (1996). Petrol-Strateji, İstanbul, Harp Akademileri Basım Evi.
Kökyay, F. (2008). 1923’ten Günümüze Türkiye Cumhuriyeti’nin Petrol Yatırım Politikaları, (Basılmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara.
Kürkçüoğlu, Ö. (2006). Mondros’tan Musul’a Türk-İngiliz İlişkileri, Ankara, İmaj Yayınevi.
Lokman, K. (1929). Beynelmilel Petrol Mücadelesi-II Bir İki Söz, Türk Yurdu, S. 21-22/215-216, C. 3-23, Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası,14-23.
Lokman, K. (1933). Türkiye’de Petrol Madenleri, Ankara, Hâkimiyet-i Milliye Matbaası.
Lokman, K. (1940). Ramandağ Petrolü, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 20, 306-311.
Lokman, K. (1946). Kürzot Petrol Madeni ve Havalisi, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, 35, 95-101.
Lokman, K. (1958). Memleketimizde Petrol Araştırmaları, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 6(2), 91-114.
Lokman, K. (1967). Türkiye’de Petrol Rafinerileri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara,Ayyıldız Matbaası Anonim Şirketi.
Lokman, K. (1969). Türkiye’de Petrol Arama Amacıyla Yapılan Jeolojik Etütler, MTA Dergisi, 72, 219-246.
Mosley, L. (1976). Petrol Savaşı, Çev: Halil İnal, İstanbul, E Yayınları.
Musul Kerkük İle İlgili Arşiv Belgeleri (1525-1919). (1993). Ankara, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
Nauşebeva, A. (1999). Azerbaycan ve Kazakistan Petrolleri ve Bölgesel Politikaya Etkileri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Ankara.
Neyzi, N. H. (1963). Türkiye Petrol Sanayii, İstanbul, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi İşletme İktisadı Enstitüsü Yayınları, Sermet Matbaası.
Niyazi A. (1949). Dünya Petrol Tarihi ve Türk Petrolü, İstanbul, Şaka Matbaası.
Ökçün, A. G. (1969). XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk, Azınlık ve Yabancı Payları, Yavuz Abadan’a Armağan, Ankara, AÜSBF Yayınları, Sevinç Matbaası.
Özcan, H. E. (2006). Fotoğraflarla Ulusal Petrol 1929-1954, Ankara, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Arama Daire Başkanlığı Arşiv ve Tarih Yayınları-1, Poyraz Ofset.
Özer, H. (2014). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Milli Tüccar Oluşturma Çabalarında İş Bankası’nın Rolü, AÜSBFD, 69(2), 351-377.
Özer, S. (2010). Chester Projesi’nin Hâkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansıması, HistoryStudies, Ortadoğu Özel Sayısı, C. 2, 287-299.
Öztürk, K. (1968). Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri ve Programları, Baha Matbaası, İstanbul, Ak Yayınları.
Özüçetin, Y. Altay, E. (2013). Demiryolu İnşası Fikri Ve Sahibinin Adıyla İfade Edilen Bir Proje: Chester Projesi, The International Journal Of Social Science (JASSS), 6(1) Ocak, 1193-1232.
Resmî gazete, Kanun No: 792, 6 Nisan 1926.
Resmi gazete, Kanun No: 1499, Temmuz 1929.
Resmî gazete, Kanun No: 2189, 27 Mayıs 1933.
Resmî gazete, Kanun No: 2804, 22 Haziran 1935.
Resmî gazete, 18 Şubat 1941.
Sırım, V. (2017). Sultan II. Abdülmamid’in Petrol Politikası, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 6(12), 125-132. Sükan Yavuz, B. (1993-2003). Fransız Arşiv Belgeleri Işığında Chester Demiryolu Projesi, Atatürk Yolu, 6(24), 527-561.
Sükan Yavuz, B. (2003). 1922 Yılında Orta Doğu’da Uluslararası Petrol Rekabeti, Stratejik Araştırmalar Dergisi, S. 12.
Tanoğlu, A. (1971). Enerji Kaynakları, 4. Baskı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Taşman, C. E. (1936a). Mürefte’de Petrol Aramaları, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, 3, Temmuz, 17-22.
Taşman, C. E. (1936b). Van Gölü Civarında Korzot Petrolü, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, 5(5), 41-42.
Taşman, C. E. (1938). Petrol Aramaları, 1923’den Evvel ve Sonra, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 13, 69-72.
Taşman, C. E. (1945). Trakya ve Petrol, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası, 34(34), 336-342.
Taşman, C. E. (1946). Harbolit Kömürlü Bir Asfalt, MTA Dergisi, C. 35, 50-51.
Taşman, C. E. (1949a). Petrolün Tarihi, MTA Dergisi, 39(39), 9-13.
Taşman, C. E. (1949b). Petrolün Türkiye’de Tarihçesi, Maden Tetkik Arama Dergisi, 39(39), 14-22.
TBMM Tutanak Dergisi. (1948). VIII. Dönem, C. 13, TBMM Basımevi, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. (1933). IV. Dönem, C. 15, TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. (1935). V. Dönem, C. 4, TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. (1937). V. Dönem, C. 20, TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. (1961). I. Dönem, C. 28, TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. II. Dönem, C. 23, TBMM Matbaası, Ankara.
Tezel, Y. S. (1970). Birinci Büyük Millet Meclisi Anti-Emperyalist Miydi? Chester Ayrıcalığı, AÜSBFD, 25(4), Aralık, 287-318.
Tezel, Y. S. (2015). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Tozduman Terzi, A. (2014). Bağdat-Musul’da Abdülhamid’in Mirası Petrol ve Arazi (1876-1909), İstanbul, Timaş Yayınları.
TPAO. (2004). İlk Elli Yıl, Ankara, İmaj İç ve Dış Tic. Anonim Şirketi.
Uluğbay, H. (1995). İmparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara, Turkish Daily News Yayınları.
Ulus gazetesi, 25 Nisan 1940.
Ulus gazetesi, 4 Mart 1948.
Üçgül, İ. Elibüyük, U. (2017). Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve Enerji Jeopolitiği, Teknoloji ve Sosyal Bilimler Dergisi (Anka e-Dergi), 2(1), Kasım, 26-33.
Yazıcı, N. (2007). Petrol Çerçevesinde Musul Sorunu (1926-1955), (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Ankara.
Yergın, D. (2007). Petrol, Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü, 4. Baskı, Çev: Kamuran Tuncay, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
Yurtoğlu, N. (2017). Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları (1923-1950), Akademik Bakış, 10(20), 145-168.
Yücel, F. B. (1994). Enerji Ekonomisi, I. Baskı, Ankara, Akay Ofset Matbaacılık.