III. AHMED DEVRİNDE İSTANBUL ÇUHA FABRİKASININ KURULUŞU VE İŞLEYİŞİ

III. Ahmed ve ünlü veziri Nevşehirli Damat İbrahim Paşa zamanlarında öncekilerden çok daha geniş ve farklı bir şekilde İstanbul’un imarına ve sanayiinin gelişmesine ehemmiyet verilmiş, önemli miktarda eserler vücuda getirilmiştir. Devrin padişahı III. Ahmed ve adamları bu maksadın gerçekleşmesi yönünde büyük gayretler sarf etmiştir. Bu devirde tesis edilen önemli miri sanayi işletmeleri arasında bir çuha ve bir tür ipekli dokuma ürünü hatayi fabrikası da bulunmaktadır. Ne var ki, bu konuda bir iki cümleden ileri gitmeyen tespitler üzerinde bu güne kadar ayrıntılı incelemeler yapılamamıştır. Arşiv belgeleri üzerinde yapılan incelemelere göre, bu tesislerden birincisi olan çuha fabrikası, yine III. Ahmed döneminde ancak İbrahim Paşa’dan önce, Şehremini Çarşısı’nda Ebubekir Ağa tarafından eski Baruthane binasının bir kısmı onarılmak suretiyle yeniden inşa edilen bir yapıda 1708 yılı sonlarında işletmeye hazır hale getirilmiştir. Ancak Nisan 1710 tarihinde faaliyete geçebilmiştir. Hatayi fabrikası ise, İbrahim Paşa’nın sadaretinin başında, çuha fabrikasının ekinde, hatta bunun bir parçası olarak 1721 yılının ortalarından itibaren inşa edilmeye başlanmıştır. Bu sırada çuha fabrikası da yeniden tesis edilmişçesine gözden geçirilmiş, işleyişi ve kapasitesi oldukça genişletilmiştir. Arşiv belgelerinde çuha fabrikasının kuruluşu, yönetimi, yönetim problemleri, işleyişi, fabrikaların bölümleri, aletleri, gelir gider durumları, görevlileri, fabrika esnafı, yapağı ve ham ipek toplanması meselesi ve temin edilen mahaller, mamul çeşitleri, fiyatları, satış alanları vb. konular hakkında bilgilere yer verilmiştir. İncelemede söz konusu başlıkların ayrıntıları üzerinde durulacaktır

ESTABLISHMENT AND FUNCTION OF THE İSTANBUL HAIRCLOTH FACTORY DURING AHMED III

During the period of Ahmed III and his famous vizier Nevşehirli Damat İbrahim Pasha, much more attention was paid extensively on reconstruction of İstanbul and development of the industry, remarkable works were composed. Ahmed III Sultan of that period and his officials tried hard to realize his aims. There are also a haircloth and a Hatayi factories among the establishments founded in that period. However, detailed researches more than some short sentences over the previously mentioned findings could have never been carried out. According to the studies with the archive documents, the haircloth factory, the first established one, was prepared for working at the late of 1708 in a new style after the restoration of a part of old Baruthane building in the Şehremini bazaar by Ebubekir Agha (master) during the period of Ahmed III but before İbrahim Pasha. Then it could be put into operation just in April 1710. In addition, the Hatayi factory have been begun to be built from the middle of 1721 even as part of it as an outhouse of the haircloth factory at the outset of the grand viziership of İbrahim Pasha. In the meantime, the haircloth factory was overlooked as if it had been rebuilt, and its capacity and function were expanded. In the archive documents there are information about the haircloth factory’s foundation, management, management problems, operations, departments, tools, profit-loss statement, workers, artisans, the matter of collecting wool and raw silk, obtained areas, production types, prices and their selling spaces. In this research, the aforementioned topics will be referred in detail.

PDF

___

UZUN, Ahmet (2000), “İslimye Çuka Fabrikası”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Yayın nu. 21-22, (Ekim 1999-Mart 2000), ss. 77-85.
PAMUK, Şevket (2002), “Kuruş”, D. İ. A., İstanbul, c. 26, ss. 458-459.
MEHMED ZİYA (1309), Tarih-i Sanayi, İstanbul.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat (1992). “Baruthâne-i Âmire”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (D. İ. A.), İstanbul, c. 5, ss. 96-97.
KOLÇAK, Özgür (2005), Osmanlılarda Bir Küçük Sanayi Örneği: Selanik Çuha Dokumacılığı (1500-1650), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi, (İstanbul).
KARAVAR, Hilal (2006), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmit Çuha Fabrikası, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, (İstanbul).
GİZ, Adnan (1968d), “İstanbulda İlk Sanayi Tesislerinin Kuruluş Yılı”, İ. S. O. D., İstanbul, Yıl. 2, Sayı. 23, ss. 25.
GİZ, Adnan (1968c), “İslimye Çuka Fabrikası”, İ. S. O. D., İstanbul, Yıl. 3, Sayı. 27, 15 Mayıs, ss. 15-16.
GİZ, Adnan (1968b), “1721 Yılında Bir İpekli Dokuma Fabrikasının Kuruluşu”, İ.S.O.D., İstanbul, c. 3, Sayı. 31, 15 Eylül, ss. 22-23.
GİZ, Adnan (1968a), “ 1719 Yılında İstanbul’daki Bir Dokuma Fabrikasının Defteri”, İstanbul Sanayi Odası Dergisi (İ.S.O.D.), İstanbul, c. 3, Sayı. 30, 15 Mayıs, ss. 17-19.
GENÇ, Mehmet (2000), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul.
EYİCE, Semavi (1993), “Çuhacı Hanı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, c. 8, ss. 380- 381.
EYİCE, Semavi (1992), “Baruthâne”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (D. İ. A.), İstanbul, c. 5, ss. 94-95.
TS. MA. d (Topkapı Saray Müzesi Arşivi Defteri): 2353, 9327.
KK. d (Kamil Kepeci Müteferrik Defter): 706. ss. 1-74.
İE. MT (İbnülemin Müstediyât): 3/292.
İE. SM (İbnülemin Saray Masalihı): 30/3115.
İE. ML (İbnülemin Maliye): 107/10145, 10947.
İE. DH (İbnülemin Dahiliye): 17/1584.
HH (Hatt-ı Hümâyûn): 244/13727, 1319/51445, 1665/49.
D. BŞM. d (Bab-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Defteri): 1406, ss. 1-11.
C. SM (Cevdet Saray Masalihi): 95/4787.
C. İKTS (Cevdet İktisad): 6/277, 10/454, 11/545, 26/1290, 37/1826-1837, 38/1892, 40/1994.
AE. SAMD. III (Ali Emiri, Sultan III. Ahmed): 67/6769, 105/10351, 151/14849, 156/15284, 91/18485.
A.{DVN. SMHM. d (Sadaret Divan-ı Hümayun Sultan Mahmud): 52/899.