Türk İslâm Edebiyatının Muhteva Kaynakları: Şeyh Gâlib Örneği

İslâmî Türk edebiyatının temsilcilerinden şair ve nasirlerin düşüncelerini ifade ederken beslendikleri, istifade ettikleri muhteva kaynakları vardır. Bazen düşünceyi kuvvetlendirmek için bazen de ifadeyi süslemek için başvurulan kaynakların neler olduğu ve bu kaynakların bir tasnifinin yapılıp yapılmadığı şimdiye kadar yapılan çalışmalarda ayrıntılı olmamakla beraber ele alınmış ve incelenmiştir. Genel manada kaynakların neler olduğu incelendiğinde bunların daha çok din merkezli olduğu yani dinî kaynaklar olduğu görülmüştür. Ancak bir kaynağa dinî denildiğinde bunun aksi olan din dışı kavramı ortaya çıkmaktadır ki kanaatimize göre bu tabir problem arz etmektedir. Nitekim din dışı denilecek olan bir kaynağın da aslında dinden tamamen uzak olmadığı dikkatli incelendiğinde anlaşılacaktır. Bu çalışmada din dışı ayrımına gitmeden genel olarak muhteva kaynaklarından olan dinî kaynaklar ifadesi kullanılacak ve bu kaynaklar da kendi arasında doğrudan dinî muhtevalı kaynaklar (Kur’ân-ı Kerim, Hadis-i Şerif, Peygamber kıssaları ve mucizeler, siyer ve İslâm tarihi, tefsir, fıkıh, kelâm, tasavvuf ve tasavvufî şahsiyetler) ve dolaylı olarak dinî muhtevalı kaynaklar (çağın ilimleri, tarihî ve efsanevî şahsiyetler, kültür ve dil) olmak üzere iki başlık altında değerlendirilecektir. Her iki konunun tek bir makalede incelenmesi makale boyutunu aşacağından bu çalışmada örnek olarak seçtiğimiz Şeyh Gâlib Divanı özelinde doğrudan dinî kaynaklara şairin nasıl yer verdiği tespit edilmeye çalışılacak ve Şeyh Gâlib’in, Divan’ını tertip ederken hangi muhteva kaynaklarından beslendiği de ortaya konulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türk İslâm edebiyatı, muhteva kaynakları, dini kaynaklar, Şeyh Gâlib, Divan, Şiir

Contextual Sources of the Turkish-Islamic Literature: An Example of Sheikh Ghalib

There are contextual sources from which the poets and prose writers, among the representatives of Islamic Turkish literature feed on and benefit, when they express their ideas. Those sources were used sometimes for strengthening the idea and sometimes for beautifying the wording. We can come across some studies examining what these sources are and whether they were classified or not, despite not being very detailed. Generally speaking, when we investigate what those sources are, we easily come to the conclusion that they are mainly religion-centered –namely-, religious sources. However, when we name a source as a religious one, then there occurs a situation that other sources should be considered non-religious, which seems to be problematic. Therefore, through a scrutiny, it is possible to come to the conclusion that those so-called non-religious sources are not totally far from a religious context, either.

PDF

___

el-ACLÛNÎ, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-Ḫafâ ve Müzîlü’l-İlbâs I-II. Beyrut: 1351.
AKKAYA, Hüseyin. “Süleyman: Edebiyat”. 38: 60-62. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
AKKUŞ, Metin. “Divan Edebiyatında ‘İktibas’ ve ‘Şiirde Lafzî Âyet İktibasları’ Üzerine Bir Deneme”. Dergâh, Edebiyat, Sanat, Kültür Dergisi 4/42 (Ağustos 1993): 10-11, 22.
ALBAYRAK, Nurettin. “Eyyûb: Edebiyat”. 12: 17. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
BAYRAKTAR, İbrahim. “Bayram: İslâmî Dönem”. 5: 259-261. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
el-BUHÂRÎ. eṣ-Ṣaḥîḥ. Riyad: Mektebetü Dâri’s-Selâm, 1999.
el-CEVHERÎ, İsmâil b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ I-IV. Nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: 1984.
ÇAĞIL, Necdet. “Dinî ve İlmî Birikimin Divan Şiirindeki İz Düşümleri”. ilted: ilahiyat tetkikleri dergisi / journal of ilahiyat researches 50 (Aralık 2018/2): 135-159.
ÇELEBİ, İlyas. “İnşikâku’l-Kamer”. 22: 343-345. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
FAYDA, Mustafa. “Ebû Bekir”. 10: 101-108. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
FAYDA, Mustafa. “Siyer ve Megâzî”. 37: 319-324. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
GENÇ, İlhan. “Çiğnenmiş Sakızı Çiğnemeyenler: Nizâm-ı Cedid’in Şeyh Gâlib’i ve Cumhuriyet’in Âsaf Hâlet’i”. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 9/2 (2011): 92-105.
GÖLPINARLI, Abdülbâki. “Şeyh Gâlib”. 11: 462-467. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Maarif Basımevi, 1970.
GÖLPINARLI, Abdülbâkî. Şeyh Gâlib, Seçmeler. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1971.
GÜLER, Zülfi. “Şeyh Gâlib Divanında Ayna Sembolü”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 14/1 (Ocak 2004): 103-121.
GÜRER, Abdulkadir. “Şeyh Gâlib’in Şiirlerinde Bir Anlatım Özelliği”. [Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi] Türkoloji Dergisi 13/1 (2000): 99-108.
HAMÎDULLAH, Muhammed. “Hayber”. 17: 20-22. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
HARMAN, Ömer Faruk. “İbrâhim”. 21: 266-272. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
HARMAN, Ömer Faruk. “İdrîs”. 21: 478-480. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
HARMAN, Ömer Faruk. “İslâm: Vahiy Geleneği”. 23: 2-5. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
HARMAN, Ömer Faruk. “Mûsâ”. 31: 207-213. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
HARMAN, Ömer Faruk. “Nûh”. 33: 224-227. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
HARMAN, Ömer Faruk. “Yûsuf”. 44: 1-5. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
KALKIŞIM, M. Muhsin. “Şeyh Gâlib”. 39: 54-57. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
KARA, Ömer. “Neşâtî’nin Hilye-i Enbiyâsı’nın Dinî Kaynakları”. Akademik Araştırmalar Dergisi 4/13 (Mayıs-Temmuz 2002): 1-48.
KARAMAN, Hayreddin. “Fıkıh”. 13: 1-14. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
KARAMAN, Hayreddin - Çağrıcı, Mustafa - Dönmez, İbrahim Kâfi - Gümüş, Sadrettin. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir I-V. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
KELEŞ, Reyhan. Divan Şiirinde Âyet ve Hadis İktibasları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016.
KEMİKLİ, Bilal. Türk İslâm Edebiyatı Giriş. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
KÖKSAL, M. Asım. Peygamberler Tarihi. 18. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
KURNAZ, Cemâl. Hayâlî Bey Divânı’nın Tahlîli. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.
LEVEND, Agâh Sırrı. Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. 4. Basım. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1984.
MUTÇALI, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
OKCU, Naci. Dîvân Şiirine Kaynaklık Eden Âyetler. Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1982.
OKCU, Naci. Şeyh Gâlib Dîvânı, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Şiirlerinin Umûmî Tahlîli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
ÖZEL, Ahmet. “Cihad”. 7: 527-531. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
ÖZEL, Ahmet. “Mevlid”. 29: 475-479. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
PALA, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2008.
PALA, İskender. Divan Edebiyatı. 12. Baskı. İstanbul: Kapı Yayınları, 2008.
PALA, İskender. Şahane Gazeller: Nâbî, Nedîm, Şeyh Gâlib. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
ŞENER H. İbrahim - YILDIZ, Alim. Türk İslâm Edebiyatı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
TÂHİRÜ’L-MEVLEVÎ. Edebiyat Lügatı. Haz. Kemâl Edib Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
TÜRER, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Yayınları, 1988.
ULUDAĞ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
UZUN, Mustafa. “İbrâhim: Türk Edebiyatı”. 21: 272-273. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
UZUN, Mustafa. “Îsâ: Türk Edebiyatı”. 22: 473-475. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
UZUN, Mustafa. “İsmâil: Türk Edebiyatı”. 23: 80-82. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
UZUN, Mustafa. “Kerbelâ: Türk Edebiyatında Kerbelâ”. 25: 274-275. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
UZUN, Mustafa. “Kur’an: Edebiyat”. 26: 414-417. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
UZUN, Mustafa. “Muhammed: Türk Edebiyatı”. 30: 457-459. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
UZUN, Mustafa. “Yaʻkûb: Türk Edebiyatı”. 43: 276-277. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
ÜMİT, Mehmet. “Şuayb”. 39: 222-223. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
YAVUZ, Yusuf Şevki. “Kader”. 24: 58-63. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
YAVUZ, Yusuf Şevki. “Şefaat: İslâm’da Şefaat”. 38: 412-415. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
YENİTERZİ, Emine. Divan Şiirinde Naʻt. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
YILMAZ, Ali. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Divanı’nda Âyet ve Hadis İktibasları Çerçevesinde İşlenen Konular”. 2. Uluslararası Siirt Sempozyumu İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu Bildirileri. 137-162. İstanbul: 2008.