Tefsirde Bid‘at Nitelendirmeleri: Zemahşerî Örneği

Bid‘at kavramının İslamî literatürdeki kullanımını sahabe dönemine kadar götürmek mümkündür. Zira bu kavramın Hz. Peygamber’in hadislerinde yer alması başlangıç tarihi için yeterli bir gerekçedir. Ancak kavramın gerek toplum nezdinde yüklendiği anlamları gerekse farklı disiplinler tarafından yapılan tanımlamaları daha sonraki dönemlerdedir. İslamî ilimler alanındaki disiplinler teşekkül ettikçe ilgili kavrama dair bir literatürün de oluştuğu söylenebilir. İslamî ilimler kendi aralarında muhtevalarının ağırlık yönlerine göre farklı kısımlara ayrılmakla beraber hepsinin birçok müşterek konu ve kavrama sahip olduğu bilinen bir husustur. Bunlardan biri de bid‘at mevzusudur. Mezkûr kavram çeşitli yönlerden fıkıh, kelam, hadis ve tefsir gibi ilimlerin konusu olabilmektedir. Her ne kadar diğer ilimler kadar olmasa da bid‘atin konu olduğu alanlardan biri de tefsirdir. Ancak burada özellikle ifade edilmek istenen husus hadislerde bid‘at olarak nitelenen bir meselenin ya da fıkıhta bid‘at addedilen bir amelin tefsir kaynaklarında zikredilmesi değil bizzat Kur’an’ın bir âyetine dair yapılan bir tevil veya tefsirin “bid‘at bir tefsir” olarak nitelendirilmesidir. Dolayısıyla Kur’an âyetlerini Rasûlullah, selef-i sâlihîn ve ümmetin muteber âlimleri indinde makbul sayılacak manalar dışında birtakım garip lafız ve mefhumlarla anlamlandırmak tefsirde bid‘at addedilecek bir durumdur. Tefsir kaynaklarında bid‘at konusunun izleri sürüldüğünde bu konunun özellikle Zemahşerî ile başladığı daha doğrusu mezkûr kaynaklarda zikredilen “tefsir bid‘ati nitelendirmesi” kullanımının Zemahşerî’ye ait olduğu görülmektedir. Bu araştırmada söz konusu kavramın tefsir kaynaklarındaki kullanımı Zemahserî’nin el-Keşşâf adlı tefsiri üzerinden bir okuma yapılarak incelenecektir. Bu örnekler tek tek ele alınarak hangi gerekçelerin bu kavramın kullanımını gerekli kıldığı ve mezkûr kavramla ne kastedildiği tespitinin yanı sıra hangi hususların tefsir bid‘ati sayılacağı mevzusunda birtakım neticeler de çıkarılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Bid‘at, Zemahşerî, Bid‘at Tevil, Keşşaf

Qualification of Bidat in Tafsir: Zamakhshari as of Example

Islam, both with the belief and ethical system it presents to people and with its legal system, is an offering made to the society for positive change. Societies, while reacting positively or negatively to the changes brought by Islam, they were forced to disown their cultural heritages and practices which they had been preserving since the past. Islam, since it does not ignore activities of the society, while dissolving cultural practices which does not conform to its belief system, allowed the cultural practices which conform to its belief system to survive, in other words, to become Islamised. However, while some of these practices completely embraced Islamic values, some of them were not able to do achieve this. These practices, having survived by being transferred to the next generation with various ways became accepted and tolerated by the society and it became hard to change these practices. These practices have been referenced by terms such as bıdat, superstition, false belief and apocrypha.

PDF

___

ABDURRAHMÂN, Âişe bint Muhammed Alî. et-Tefsiru’l-beyânî li’l-Kur’ani’l-Kerim. 2 Cilt. Kahire: Daru’l-Mearif, ts.
‘ANZÎ, Abdullah b. Yusuf b. Yakub el-Cüdeyyi‘. el-Mukaddamâtu’-l-esâsiyye fî ‘ulûmi’l- Kur’ân, Britanya: Merkezu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 2001.
ÂLÛSÎ, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu'l-me‘anî fî tefsiri'l-Kur'âni'l-Azîm ve's-seb’i'l-mesânî, thk. Ali A. Atiyye. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
ALTINTAŞ, Ramazan. “İslam Anlayışında Bid‘at ve Hurafenin Çerçevesi”. Dini Araştırmalar 6/16 (Mayıs-Ağustos 2003), 111-123.
ALLÂM, Muhammed Taha. “Bidau’t-tefasir fi keşşâfi’z-Zemahşerî”. Mecelletu Külliyyeti’l-Âdâb li Câmiati Bursaid 1 (Ocak 2013), 63-110.
ÂŞIKKUTLU, Emin. Hadiste Ricâl Tenkîdi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1997.
BAKKAL, Ali. “Kur’an’ı Anlamada Siyak-Sibakın Önemi”, Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü, ed. Bilal Gökkır vd. 11-48. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.
BEGAVÎ Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd b. Ferrâ, Meâlimu’t-tenzîl fi tefsîri’l-Kur’an. thk. Abdürrezzak el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1999.
BURSEVÎ, İsmail Hakkı, Rûhu’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
DOZY, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletü’l-meacimi’l-Arabiyye. Arapçaya çev. Muhammed Selim Nuaymi. 4 Cilt. Irak: Vizâratü’s-Sekâfe ve’l-İ’lam, 2000.
EBÛ HAYYÂN, Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhit fi’t-tefsir. thk. Sıtkı Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1999.
CEVHERÎ, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafur Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 1987.
EBUSSUÛD, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
EZHERÎ, Muhammed b. Muhammed. Tehzîbu’l-luga. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 2001.
FÎRÛZÂBÂDÎ, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kamûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
GAMMÂRÎ, Abdullah Muhammed es-Sıddîk el-Hasenî el-İdrîsî, Bida‘u’t-tefâsir. b.y.: Daru’r-Reşâdi’l-Hadîse, 1986.
HALİFE, İbrahim Abdurrahman vd., “Bida‘u’t-tefâsir ve garâibuh”, el-Mevsûatu’l-Kur’aniyyetu’l-Mütehassise. Mısır: el-Meclisu’l-A‘la li’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 2002.
İBN ÂŞÛR, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tâhir, et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1984.
İBN ATİYYE, Ebû Muhammed Abdullah b. Gâlib İbn Atiyye el-Endelûsî. el-Muharraru’l-vecîz fi tefsîri’l-kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsselam Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
HALÎL B. AHMED, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî-İbrâhim es-Samurâî. 8 Cilt. by.: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
İBN ÂDİL, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî b. Âdil en-Nu‘mânî ed-Dımaşki. el-Lübâb fi ‘ulûmi’l-kitab. thk. Adil Ahmet Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavviz. 20 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
İBNÜ'L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. Zadü'l-mesîr fî ilmi't-tefsir. thk. Abdürrezzak el-Mehdi. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabi, 2001.
İBN HANBEL, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. 45 Cilt. by.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
İBN SÎDE, Ebü'l-Hasan Ali b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-a’zam fî’l-luga. thk. Abdülhamid Hindavî. 11 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
KARAMAN, Hayrettin vd., Kur’an Yolu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî. Te’vilatu ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslum. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
MERÂGÎ, Ahmed Mustafa. Tefsiru’l-Merâgî. 30 Cilt. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, 1946.
MUKATİL B. SÜLEYMAN, Ebü'l-Hasan. Tefsiru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Turas, 2002.
NESEFÎ, Ebu’l-Berekât Abdulah b. Ahmed. b. Mahmud. Medâriku’t-tenzîl ve hakaiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Büdeyvî. Beyrut: Daru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
İBN KESÎR, Ebü’l-Fida İsmail. Tefsîru’l-Kur’ani’l-Azim. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. by.: Dâru Tayyibe, 1999.
İBN MÂCE, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavut-Adil Mürşid vd. 5 Cilt. by.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
İBNÜ’L-MÜNEYYİR, Ebü’l-Abbâs Nâsırüddîn Ahmed b. Muhammed b. Mansûr el-Cüzâmî el-Cerevî el-İskenderî. el-İntisaf fi ma tedemmenehü’l-Keşşâf (el-Keşşaf’ın hamişinde). 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
İBN MANZUR, Muhammed bin Mükerrem bin Ali Ebü’l-Fadl Cemâleddin el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
KURTUBÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Cami‘ li-Ahkami’l-Kur’an. thk. Ahmet el-Berduni-İbrahim Ettafeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1964.
KUMMÎ, Ali b. İbrahim, Tefsîri’l-Kummî. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî, 2014.
NÎSÂBÛRÎ, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec. Garâibu’l-Kur’an ve regâibu’l-Furkân. thk. Zekeriye Umeyrat. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
ÖMER, Ahmed Muhtar. Mu’cemü’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-muâsıra. 4 Cilt. Kahire: Alemu’l-Kutub, 2008.
ÖZTÜRK, Mustafa. “Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/292-293. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
RÂZÎ, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî, Mefatihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabiyye, 1999.
RÂZÎ, Ebû Abdullâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
SA‘LEBÎ, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim Nîsâbûrî, el-Keşf ve’l-beyân fî tefsiri’l-Kur’an, thk. Muhammed b. Aşur. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
ŞERİF, es-Seyyid Mustafa vd., et-Tefsiru’l-vasît li’l-Kur’ani’l-Kerim. 10 Cilt. by.: Matbaatu’l-Mushafi’ş-Şerif, 1992.
ŞEVKÂNÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Dimeşk: Daru İbn Kesir, 1993.
ŞINKÎTÎ, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkadir el-Cekenî el-Himyerî. Edvâʾü’l-beyân fî îzâhi’l-Kurʾân bi’l-Kur’an. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr,1995.
ŞİRBÎNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kahirî. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-i‘âne ‘alâ ma‘rifeti ba‘żı me‘ânî kelâmi Rabbine’l-Hakîmi’l-Habîr. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu Bulak, 1868.
TABERÎ, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. by.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
TÎBÎ, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Fütûḥu’l-gayb fi ’l-keşf ‘an kınâ‘i’r-rayb/Ḥâşiyetü’l-keşşâf. 17 Cilt. Dübey: Câizetü Dübey ed-Devliyye li’l-Kur’ani’l-Kerim, 2013.
TİRMİZÎ, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemi. el-Câmiu’l-Kebîr. thk. Beşşar Avvad Maruf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1998.
TOPALOĞLU, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
ÜNVER, Mustafa. Kur’an’ı Anlamada Siyâkın Rolü. Ankara: Sidre Yayınları, 1996.
YARAN, Rahmi. “Bid‘at”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/129-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
ZEBÎDÎ, Muhammed b. Abdirrezzak el-Hüseynî Ebü’l-Feyz Murtaza. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. by.: Dâru’l-Hidaye, ts.
ZEHEBÎ, Muhammed Seyyid Hüseyin. el-İtticâhâtü’l-münharife fi tefsiri’l-Kur’ani’l-Kerim. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1986.
ZEHEBÎ, Muhammed Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
ZEMAHŞERÎ, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
ZEMAHŞERÎ, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. Keşşâf Tefsiri. çev. Ahmet Alim vd., ed. Murat sülün. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
ZEMAHŞERÎ, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. Esâsu’l-belâga. thk. Muhammed Basıl. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-İlmiyye, 1998.
ZERKEŞÎ, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Burhân fi ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. 4 Cilt. by.:Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1957.