Belh Fukahâsının Yöneticilere Karşı Duruşları: Fezâil-i Belh Bağlamında

Birçok mezhep imamı, yöneticilerin çeşitli baskısı ve tehditlerine maruz kalmış, ancak doğru bildikleri yoldan ayrılmamamış ve kendi ilke ya da prensiplerinden vazgeçmememişlerdir. Ebû Hanife hapse atılmış ve bu sebeple vefat etmiştir. Malik b. Enes’e işkence uygulanmış ve kolunu kaybetmiştir. Muhammed b. İdris eş-Şafiî’nin çeşitli tehditlerle karşı karşıya kaldığı, muhtelif yerlere sürgün edildiği veya yer değiştirmek zorunda bırakıldığı bilinmektedir. Ahmet b. Hanbel de diğer imamlar gibi birçok sıkıntılarla karşılaşmıştır. Benzer şekilde Belh şehrinin fukahâsına baktığımızda da aynı davranışları sergilemeye devam ettiklerini, adil yöneticilerle iç içe olduklarını, yönetimde kadı ve müftü olarak çalışmalarına rağmen yeri geldiğinde yönetimle mesafe koyduklarını, hakkı ve doğruyu söyleme ya da savunma konusunda yöneticilerin baskı ve tehditlerine asla boyun eğmediklerini görmekteyiz. 
Anahtar Kelimeler:

Fukahâ, Belh, yöneticiler

The Stances of Balkh Jurisprudences against the Rulers: In the Context of Fadael-e Balkh

The imams of the four Sunni fiqh sects are the first examples for us in order not to give up one’s own principles because of the pressure and threats of the rulers. Abu Hanifah had been imprisoned and finally killed, Malik bin Anas had been tortured and lost his arm, Mohammad bin Edris al-Shafiî had faced various threats, exiled from one place toanother, Ahmad bin Hanbal also faced various problems; however, they were all upright until the end and made no concessions. When we look at the jurisprudences of the city of Balkh, we can see that, they had continued to exhibit the same behavior, they had worked in the administration with just rulers as Qadis and muftis however, we also see that they had taken a distance from the administration when necessary and that they never bowed to the pressures and threats of the rulers regarding the right, truth and defending the right. In this article, we will examine a few examples of the behavior of scholars who were born, lived or attributed to the city of Balkh until the beginning of the 7th century hijri, against the rulers, based on the work titled Fadael-e Balkh. We think that the subject is important in terms of being an example of the fact that fiqh scholars had not been under the influence of anyone while producing judicial duties, although there are some exceptions.

___

  • BROCKELMANN, Carl. Tarihu’l-edebi’l-Arabî. Trc. Abdulhalim en-Neccâr. 5. bs. 6 cilt. Mısır: Dârü’l-meârif, ts.
  • CEVHERÎ, İsmail b. Hammâd el-Fârâbî. es-Sıhâh. 4. bs., 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâîn, 1990.
  • EBÛ NU‘AYM, Ahmed b. Abdillah el-İsfehânî. Hilyetü’l-evliyâ. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1996.
  • FURKANİ, Mehterhan. “Afganistan Topraklarında Yetişmiş Hanefi Fıkıh Alimleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 327-350, sy. 28, 2016.
  • HALİLÎ, Ebu Ya’la, Halil b. Abdillah b. İbrahim b. Halil. el-İrşad fi ma’rifeti ulemâi’l-hadis. thk. Muhammed İdris Ömer İdris. 3 cilt. Rıyad: Mektebetu’r-rüşd, 1409/1989.
  • HAMEVÎ, Ya‘kut b. Abdillah, Ebu Abdillah er-Rûmî. Mu‘cemü’l-büldân. 2. bs. 7 cilt. Beyrut: Dârü Sâdir, 1995.
  • HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, Muhammed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr ʻAvvâd Maʻrûf. 17 cilt. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2001.
  • İBN ASÂKİR, Ali b. el-Hasen. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebû Sa‘îd Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1995-2000.
  • İBN HACER EL-ASKALÂNÎ, Ahmed b. Ali. Tabsîru’l-müntebih bi-tahrîri’l-Müştebih. thk. Muhammed Ali en-Neccâr-Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
  • İBN HACER, Ebü’l-Fadl Şihabuddîn Ahmed b. Ali el-Askalâni. Tehzibu’t-tehzîb, 14 cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1404/1984.
  • İBN KAYYİM EL-CEVZİYYE, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekir. İ’lâmü’l-Muvakıîn an Rabbi’l-âlemîn. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1411/1991.
  • İBN KUTLUBOĞA, Ebu’l-Feda Zeynuddîn Kasım b. Kutluboğa es-Sudûnî. Tâcü’t-terâcim fî tabakâti’l-Hanefîyye. Dımaşk: Dârü’l-kalem, 1413/1992.
  • İBN MÂKÛLÂ, Ebû Nasr Ali b. Hibetillah. el-İkmâl fî refʻi’l-irtiyâb ʻani’l-mü’telif ve’l-muhtelif mine’l-esmâ’ ve’l-künâ ve’l-ensâb. nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. 7 cilt. Kahire: Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, 1993.
  • İBN MANZÛR, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 3. bs., 15 cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, 1414/1993.
  • İBN SA‘D, Muhammed b. Sa‘d b. Menîʻ. et-Tabakâtü’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
  • İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Sıfatü’s-safve. thk. Ahmed b. Ali. 2 cilt. Kahire: Dârü’l-hadîs, 2009.
  • İBNÜ’L-ESÎR, İzzüddîn Alî b. Muhammed el-Cezerî. el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. 3 cilt. Bağdâd: Mektebetü’l-müsennâ, ts.
  • İMÂDÎ, Muhammed Hasan Abdülkerim. Horâsân fî asri’l-Gaznevî. b.y: Müessesetü Hammâde li’l-hademât ve’d-dirasâti’l-camiîyye ve dârü’l-Kindî li’n-neşri ve’t-tevdî’, ts. İSTAHRÎ, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed el-Farisî. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dârü Sâdir, 2004.
  • KEFEVÎ, Mahmud b. Süleyman. Ketâibü a’lâmi’l-ahyâr min fukahâ’i mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. Rağibpaşa Kütüphanesi, nr. 1041.
  • KETTÂNÎ, Muhammed Abdulhay. Nizâmü’l-hukûmeti’n-Nebeviyye el-müsemmâ et-Terâtibü’l-idâriyye. thk. Abdullah el-Halidî. 2. bs., Beyrut: Dârü’l-Erkam, ts.
  • KUREŞÎ, Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, 2 cilt. Dekken. Matbaʻatü Meclis-i Dâireti’l-Meʻârifi’n-Nizâmiyye, 1914.
  • KUREŞÎ, Îman bt. Suûd b. Hayşân. el-Hayâtü’l-ilmiyye fî Belh hılâle’l-fetra 205-617/820-1220, Mekke: Basılmamış yüksek lisans tezi, Camiatü Ümmi’l-kurâ, 1434/ 2013.
  • LEKNEVÎ, Ebu’l-hasenât Muhammed Abdulhay b. Muhammed Abdilhalim, el-Fevâidü’l-behiyye fî teracimi’l-Hanefiyye, Beyrut: Darü’l-ma’rife, ts.
  • MAKDİSÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Ehsenü’t-tekâsîm fî maʻrifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1991.
  • MEKKÎ, Muvaffak. b. Ahmed b. Muhammed; KERDERÎ, el-Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed b. Şihâb., Menakibü’l-İmami’l-a’zem Ebî Hanife. Haydarâbâd: Matbaatü dâireti’l-mearifi’n-Nizamiyye 1321/1903.
  • MİZZÎ, Yûsuf b. ez-Zekî Abdurrahmân Ebü’l-Haccâc. Tehzîbü’l-Kemâl, thk. Beşşâr Avvâd Maʻrûf. 35 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983-1992.
  • MÜDERRİS, Muhammed Mahrûs Abdullatif. Meşâihu Belh mine’l-Hanefiyye ve mâ inferedû bihî mine’l-mesâili’l-fikhiyye. Bağdad: Darü’l-Arabiyye, 1979.
  • RADTKE, Bernd. “Horasan ve Maveraünnehir’de Din Alimleri ve Mutasavvıflar”. trc. Ergin, Ayan. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,358-376. 2/90 2009.
  • SEMÂNÎ, Abdulkerim b. Muhammed b. Mensur. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî v.dğr. Haydarâbâd: Dârü’l-meârifi’l-Osmaniyye, 1382/1962.
  • SEYYİD ŞERİF EL-CÜRCÂNÎ, Ali b. Muhammed b. Ali. et-Ta’rîfât. thk. İbrâhim Ebyârî. Beyrut: Dârü’l-kitabi’l-Arabî, 1405/1985. ŞENER, Mehmet. “Ebu Mutî’ el-Belhî”, DİA, 194-195. İstanbul: 1994.
  • TEMÎMÎ, Takiyyuddîn b. Abdulkâdir el-Gazzî el-Mısrî. et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefîyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 4 cilt. Kahire: Dârü’l-kütüb, 1390/1970.
  • VÂİZ-İ BELHÎ Ebu Bekir, Abdullah b. Ömer b. Muhammed b. Dâvûd. Fezâil-i Belh. (Far. trc. Abdullah Muhammed b. Hüseyin Hüseynî el-Belhî. thk. Abduhay Habibî. Tahran: Cengelek, 1388 hş./2009 m.
  • VAROL, M. Bahaüddin. “Hulefâ-i Raşidin Dönemi Eğitim ve Öğretim Faaliyetlerine Genel Bir Bakış”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (SÜİFD). 479-504, sy: 9, yıl 2000.
  • ZEHEBÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʻtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Muhammed Rıdvân Arkasûsî v.dğr., 5 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
  • ZEHEBÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şu‘ayb el-Arnaût v.dğr., 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982-1988.
  • ZEMAHŞERÎ Cârullah, Mahmûd b. Muhammed. Esâsu’l-Belaga. thk. Muhammed Basil Ûyûnu’s-sûd. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmîyye, 1419/1998.
  • ZİRİKLÎ, Hayreddîn b. Mahmûd. el-Aʻlâm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâîn, 2002.