Uygurlarda Kur'an Çalışmaları

Bu çalışmada uzun bir tarihi geçmişi olan Uygur Türklerinin Kur'an çalışmaları yönündeki gayretleri ele alınmaktadır. Çalışmada öncelikle, henüz bağımsız bir devlet olmadıkları için çok iyi tanınmayan Uygur Türklerinin tarihi hakkında kısa bilgi verilmiş, daha sonra İslamiyet ile tanışmaları ve onu seçmeleri üzerinde durulmuştur. Yeni dinini öğretildiği kurumlar olarak bölgede zuhur eden medreseler ve buralarda okutulan dersler özetlenmiş, daha sonra Uygurluların yaptıkları Kur'an tefsir ve tercümeleri tanıtılmıştır. Öncelikle Türklerin konuştukları en eski dillerden biri olan Uygurca'ya yapılmış ilk tercümeleri tanıttık, daha sonra tarihi seyir içerisinde günümüze kadar yapılanları ele aldık. Günümüzde yapılan tercümeler, tam ve mütekamil olmaları açısından bilhassa işlenmiştir. Bu arada Kur'an ilimleri konusundaki diğer eserlere de kısaca temas edilmiştir. Bu makaleyle, kültür mirasımızın köklerinden birini oluşturan Uygur Türklerinin bilhassa Kur'an eksenli çalışmalarının tanıtılması amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler:

tarih

Qur'anic Studies in Uygurs

The attempts of Uygur Turk in Qur'anic studies are evaluated in this work. The brief history of Uygur Turks, initially, is put in this essay and then their encounter with Islam and conversion are studied. As instruction-associations of this new religion, Madrasa and its curriculum are summarised, and then Qur'anic commentaries and translations by Uygurian scholars are introduced. First of all, we introduced the initial translations in Uygurian that is one of the oldest languages of Turks, later, the others that are prepared throughout the history up to now. The translations of 20th century, because of being entire and comprehensive, are particularly studied. Meanwhile, the other works dealing with Qur'anic Studies are examined in a few words. With this work, it is aimed to introduce the works of Uygur Turks, especially, in the Qur'anic studies.
Keywords:

history,

___

AKYÜZ, Kenan (1988), "Türkler (Türk Edebiyatı)", İslâm Ansiklopedisi, c. XII/II, Milli Eğitim Basımevi, (13 cilt), İstanbul.

ALPTEKİN, Erkin (1978), Uygur Türkleri, Boğaziçi Basım ve Yayınevi, İstanbul.

ALPTEKİN, İsa Yusuf (1992), Doğu Türkistan Davası, Seha Neşriyat, İstanbul.

ARAT, Reşid Rahmetî (1977), "Kaşgar", İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, c. VI, (13 cilt), İstanbul.

ARAT, Reşid Rahmetî (1977), "Kutadgu Bilig", İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, c. VI, (13 cilt), İstanbul.

ARAT, Reşid Rahmetî (1935), "Uygur Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri", Türk Dili-Turk Dili Araştırma Kurumu Bülteni, sayı 12 (Haziran).

BANGUOĞLU, Tahsin (1958), "Uygurlar ve Uygurca Üzerine", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.

BARTHOLD, Wilhelm; (1962) "Orta Asya'da İslam'ın İntişar Ettiği Zamana Aid Bir Abide", (Tere. KA.Çelebi), Türkiyat Mecmuası, II, İstanbul.

Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi Özbek Edebiyatı I, XIV cilt, (Haz. Tahir Kahhar), Kültür Bakanlığı yay., (14 cilt), Ankara.

BUĞRA, Muhammed Emin; (1952), Doğu Türkistan Tarihi Coğrafi ve Şimdiki Durumu, İstanbul.

BULUÇ, Sadettin (1988), Türkler (Türk Dili), İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, c. XII/II, (13 cilt), İstanbul.

CAFEROĞLU, Ahmet (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul.

CAFEROĞLU, Ahmet; (1974), Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, 3. baskı, (2 cilt bir arada), İstanbul.

CİLACI, Osman; (1987), "Kutadgu Bilig'de Sosyal ve Dini Motifler", Milli Kültür, Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Sayı 58, Ankara.

CUNBUR, Müjgan (1962), "Kur'an-ı Kerim'in Türk Dilinde Basılmış Terceme ve Tefsirleri", Diyanet İşeri Başkanlığı dergisinden (1961) ayrı basım, Ankara.

ÇAĞATAY, Saadet Şakir (1943), "Uygur Yazı Dili", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Yıl I, cilt I, sayı 5, Ankara.

ECKMANN, Janos; (1958), "Çağatay Dili Hakkında Notlar", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.

ECKMANN, Janos (1975), "Kur'an'ın Doğu Türkçesindeki Tercümeleri", İstanbul Üniver., Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. XXI'den ayrı basım, İstanbul.

ERDOĞAN, Abdulkadir (1938), "Kur'an Tercümelerinin Dil Bakımından Değerleri", Vakıflar Dergisi, sayı l, Ankara.

ERSOYLU, Halil (1981), "Kutadgu Bilig'de Kur'an-ı Kerim Ayetlerinden İlhamlar", Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 15, Ankara.

FERÎD, Ahmed (1355/1936), es-Sirâtu'l-Mustakîm, Aftâb Berkî Parts Matbaası, Hindistan.

GÖMEÇ, Saadettin (1997), Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Atatürk Kültür Merkezi yay., Ankara.

GÜZEL, Abdurrahman(1999), Dini-Tasavvufi Türk Edebiyatı, Akçağ Y., Ankara.

HAMİDULLAH, Muhammed (1993), Kur'an-ı Kerim Tarihi, (Çev. Salih Tuğ), İstanbul.

HAMİDULLAH, Muhammed (1964), Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Yazma Tercümeleri, (Çev. Salih Tuğ), Türkiyat Mecmuası, XIV (1964), Ankara.

HAYİT, Baymirza (1995), Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.

HAYİT, Baymirza (1975), Türkistan Rusya ile Çin Arasında, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

İBN KESÎR, İsmail (1418/1998), el-Bidâye ve'n-Nihâye, (Tahk. Dr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî), (21 cilt), el-Kâhire.

İBNU'L-ESÎR (1986), el-Kâmilfî't-Târîh Tercümesi, (Çev. Y. Apaydın), (12 cilt), İstanbul.

İHSANOĞLU, Ekmeleddin (1406/1986), Medhalun İlâ Târihi Tercemâti Maânî'l-Kur'âni'l-Kerîm, el-Bibliyografyâ el-Alemiyye li Tercemâti Maânî'l-Kur'âni'l- Kerîm, İstanbul.

İHSANOĞLU, Ekmeleddin (1423/2002), "Tercemâtu Maâni'l-Kur'âni'l-Kerîm "el-Mahtûta" ve Ehemmiyyetuhâ", Nedvetu Tercemeti Maâni'l- Kur'âni'l-Kerîm Takvim li'l-Mâdî ve Tahtît li'l-Mustakbal, Memleketu'l-Arabiyyetu's-Suudiyye, el-Medîne el-Munevvere.

İLYAR, Şemseddin (1997), Doğu Türkistan'da Demografik Yapı ve Tarım, İrfan Kültür Eğitim Merkezi, İzmir.

İNAN, Abdulkadir (1991), Çağatay Yazı Dilinin Kuruluşu Tarihine Dair Düşünceler, Makaleler ve İncelemeler, (2 cilt), Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara.

İNAN, Abdulkadir (1961), Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Tercümeleri Üzerinde Bir İnceleme, Ankara.

İNAN, Abdulkadir (1960), "Kur'an'ın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine Notlar", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sayı 183, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

İNAN, Abdulkadir (1991), "Şeybanlı Özbekler Çağma Ait Bir Çağatayca Kur'an Tefsiri", Makaleler ve İncelemeler, (2 cilt), Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara.

İZGİ, Özkan (1986), Kutluk Bilge Kül Kağan Böğü Kağan ve Uygurlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı yay., Ankara.

KAFESOĞLU, İbrahim (2001), Asya Türk Devletleri, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, Seri l, sayı 32.

KAFESOĞLU, İbrahim (1988), "Türkler", İslâm Ansiklopedin, Milli Eğitim Basımevi, c. XII/II, (13 cilt), İstanbul.

KARA, Mehmet (1991), "Kutadgu Bilig'de Kur'an ve Hadisin Tesiri", Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 72, İstanbul.

KARAÇAM, İsmail (1980), Kur'an-ı Kerim'in Faziletleri ve Okunma Kaideleri, İstanbul.

KAŞGARLI Mahmud (1985), Dîvânü Lügati't-Türk, (Çev. Besim Atalay), Türk Dil Kurumu, (3 cilt), Ankara.

KİTAPÇI, Zekeriya (1991), Yeni İslâm Tarihi ve Türkistan, 2. basım, Boğaziçi yay., İstanbul.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1977), Çağatay Edebiyatı, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, c. III, (13 cilt), İstanbul.

KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1981), Türk Edebiyatı Tarihi, (Şad. ve notlar ilavesiyle yay. O.F.Köprülü - N.Pekin), İstanbul.

KURBAN, İklil (1995), Doğu Türkistan İçin Savaş, T.T.K. Ankara.

KURBAN, İklil (1992), $arki Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yay. Ankara.

KURBAN, Nurahmet (2002), Yirminci Yüzyılda Uygurca Kur'an Çalışmaları, (İ.Ü.Sos. Bil. Ens. Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, basılmamış Yüksek Lisan Tezi, Danışman Doç.Dr. Ömer Aydın), İstanbul.

el-MEAYIRCÎ, Hasan Abdulmecîd (1987), Mukaddime, Tefsîru Amme Ye-tesâelûn, Doha.

MUHAMMED Ahmed Muhammed (1312/1992), BuharafîSadri'l-İslâm, el-/' Kahire.

eL-MUĞAZZAVİ, Abdurrahîm b. Muhammed (2002), "Devretu Tercemâti Maâni'l-Kur'âni'l-Kerîm fî Da'veti Ğayri'l-Muslimîne ila'l-İslâm maa Beyâni'l-Cuhûdi'l- Ameliyyeli'l-Memleketi'l-Arabiyyeti's-Suûdiyye", Nedvetu Tercemeti Maâni'l- Kur'âni'l-Kerîm Takvim li'l-Mâdî ve Tahtît li'l-Mustakbal, el-Memleketu'1-Arabiyyetu's-Suudiyye, el-Medîne el-Munevvere.

MUTİ, İbrahim (2002),"Uygurlarin İslam'ı Kabul Ettikleri İlk Dönemdeki İ'slam Medreseleri", (Çev. Nurahmet Kurban), Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, Bilim ve Sanat Vakfı, sayı 12, 2002/1.

NECİP, Emir Necipoviç (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban), Türk Dil Kurumu Yay., Ankara.

en-NERŞEHÎ, Ebûbekir Muhammed b. Cafer (t.y.), Târîhu Buhara, ( Farsçadan Arapça çeviri, talik, tahkik ve takdim: E.A.Bedevi - N.M. et-Tirâzî), Mısır.

ÖGEL, Bahaeddin (1984), îslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 2. baskı Ankara.

ÖGEL, Bahaeddin; (1948), "Uygurların Menşe Efsanesi", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Türk Tarih Kurumu, cilt VII, sayı 1-2, Ankara.

PEARSON, J.D (1981), "Translation of The Kur'an", The Encyclopaedia of islam, c. V, Leiden.

PRITSAK, Omelyan (1977), "Kara-Hanlılar", İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, c. VI, (13 cilt), İstanbul.

SALİH, Muhammed (1413/1992), Kur'ân-ı Kerim Uygurca Tercimisi, el-Medînetu'l-Munevvere.

SALİH, Muhammed (1991),' Tefsîru'l-Kur'âni'l-Kerîm, Pekin.

SARAY, Mehmet (1988), Dış Türkler, islâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, c. XII/II, (13 cilt), İstanbul.

SARAY, Mehmet (1997), Doğu Türkistan Türkleri Tarihi I (Başlangıçtan 1878 'e Kadar) Kitabeyi, İstanbul.

SOFUOĞLU, Cemal (1989), Kur'an ve Hadis Kültürünün Kutadgu Bilig'deki İzleri, Dokuzeylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. V, İzmir.

Es-SUYUTİ, Celâluddin (t.y.), el-İtkân fi Ulûmi'l-Kurân, Dâru'n-Nedveti'l-Cedîde, (2 cilt bir arada), Beyrut.

et-TABERÎ, Muhammed İbn Cerîr (1407/1987), Tarihu't-Taberî Târîhu'l-Umemi ve'l-Mülûk, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, (5 cilt), Beyrut.

TEKİN, Şinasi (1962), Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıl Dönümü Dolayısı İle Birkaç Not (762-1962), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.

TEMİR, Ahmet (1964), Anadolu'da Uygur Yazısı ile Yazılmış Belgeler, Türkoloji Dergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü, Ankara.

TOGAN, A.Zeki Velidi (1959-1960), Londra ve Tahran'daki İslami Yazmalardan Bazılarına Dair, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İÜ.

TOGAN, A.Zeki Velidi (1971), Kur'an ve Türkler, İstanbul.

TOPALOĞLU, Ahmet (1976), Muhammed b.Hamza XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış Kur'an Tercümesi, Kültür Bakanlığı Yay., (2 cilt), İstanbul.

Vambery, Arminius (t.y.), Târîhu Buhara Munzu Akdami'l-Usûr Hattâ'l-Asri'l-Hâdır, (Arapçaya çeviri ve ta'lik: A.M.es-Sarâtî, Murâcaa ve takdim: Y. el-Haşşâb), Câmiatu'l-Kâhire, el-Kâhire.

YAZICI, Nesimi (2002), İlk Türk-îslam Devletleri Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı yay. Ankara.

YÜCE, Nuri (1988), Türkler (Türk Dili), İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.

ZARİF, Muhammed el-Kaşgârî (1407/1987), Tefsîru Amme Yetesâelûn, Doha-Katar.

ez-ZEMAHŞERİ, Cârullâh Muhammed b. Ömer (1415/1995), Tefsîru'l-Keşşâf, (Tertib: M.Abdusselâm Şâhîn), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, (4 cilt), Beyrut.