Ömer Lütfi Barkan'ın Tarihsel Demografi Çalışmalarına Katkısı ve Klasik Dönem Osmanlı Nüfus Tarihinin Sorunları

Türkiye'de klasik dönem Osmanlı nüfus tarihi çalışmalarıÖmer Lütfi Barkan ile başlamıştır. 1940'lı yıllardan itibarenyazmaya başlayan Barkan, Osmanlı kurumları ve bu kurumlarınürettiği kaynak serileri üzerine eserler verirken diğer taraftan dabu kaynaklara dayalı olarak nüfus konusunu ele almıştır. Aynıdönemlerde Fransa'da gelişmekte olan Annales Ekolü temsilcileri ile doğrudan temas halinde olan Barkan, özellikle Braudel'inAkdeniz Dünyası diye bilinen eserinde yer alan nüfus verileriniOsmanlı kaynakları ile karşılaştırmış ve tüm Akdeniz dünyasından XVI. yüzyıl boyunca görülen nüfus artışının Osmanlı coğrafyasında da var olduğunu ortaya koymuştur. Bu çerçevededemografi tarihi için uygun verileri barındıran tahrir, avarız vecizye defterlerine dikkat çekmiştir. Bu defterlerin bir kısmınısadece yayımlamakla yetinmeyen Barkan, verileri Annales'cilerin bulguları ile karşılaştırmıştır. Esasen o, vergi amaçlıtutulan bu defterlerin nüfus tarihi bakımından nasıl kullanılması gerektiği konusu ve muhtemel sorunlarına da dikkati çekmiştir. Bu tür sorunların başında "hane" deyimi gelir. Defterlerdevergi ünitesi olarak geçen "hane"den hareketle, ailedeki toplamnüfusu hesaplamak için kullanılması gereken katsayı Barkan'agöre 5'tir. Ancak sonraki dönemlerde tereke defterlerine dayalıçalışmalar bağlamında bu katsayının 4 olarak revize edilmesi gerekir. Benzer durum cizye ve avarız defterleri için de geçerlidir.Bu tür defterlerde kullanılan "hane" ve "nefer" terimi daha farklı katsayıların kullanılmasını gerektirmektedir. 1695 reformundan sonra cizye defterlerindeki vergi mükellefi kayıt yaşı düşmüştür. Bu defterlerdeki verilerden nüfus sayısını elde etmekiçin kullanılması gereken katsayı 2'ye kadar düşer. Her durumda tüm defterlerdeki verileri dikkatli kullanmak gerekir. Diğertaraftan nüfus yoğunluğu, artış hızı, kır-kent dağılımı, konargöçer nüfusun hesaplanması gibi sorunlar varlığını sürdürmektedir. Son yapılan çalışmalara göre XVI. yüzyılın sonlarına doğru Hüdavendigar livası gibi görece daha yerleşik olan bölgelerdenüfus yoğunluğu ortalama km2başına 20 kişidir. Bu ortalamaBursa gibi kalabalık şehirlerin bulunduğu sancaklar için geçerlidir. Dağlık bölgelerde bu ortalama 7'ye kadar düşmektedir. Nüfusun yatay ve dikey hareketliliği daha sosyal bir içerikte incelenmektedir. Ancak yine de yapılacak çok iş vardır

The Contribution of Omer Lutfi Barkan to Historical Demographic Studies and the Problems of Ottoman Demographic History in the Classical Period

In Turkey, the demography studies of the history of the Ottoman classical period started with Omer Lutfi Barkan. He started writing in the early 1940s and focused in his work on the Ottoman institutions and the series of sources produced by these institutions. Further, he addressed the population is- sue based on these sources. Barkan was inspired by the works of the representatives of the Annales School that had been de- veloping in France during the same period. Therefore, he compared especially the population data stated in Braudel's work known as Mediterranean World with the Ottoman re- sources, proving that the population growth seen all over the Mediterranean world in the 16th century was also the case for Ottoman geography. In this framework, he drew attention to sources such as the tahrir, avarız and cizye registers, which contain the appropriate data for the history of demography. Besides publishing some sections of these registers, Barkan compared these data with the findings of the Annales School. In fact, he put emphasis on how to use these records, which were primarily written for tax purposes, to find out about the history of population and underlined the possible problems related to this issue. One major problem, for instance, was the term hane. The hane was used as a tax unit in the registers, and according to Barkan, the coefficient had to be "5" to calculate the total population. However, according to estatebased studies made in the following periods, this coefficient should be revised as "4". A similar situation applies to the cizye registers. The hane and nefer terms used in these kinds of registers require the use of different coefficients. After the 1695 reform, the age for taxpayer registration in the cizye registers decreased. Therefore, the coefficient which had to be used to obtain the amount of population from these registers decreased to "2". In any case, all the data in the registers must be used carefully. On the other hand, problems like population density, growth rate, rural-urban distribution, and the calculation of the nomadic population are still being discussed among researchers today. According to recent studies, in some relatively settled areas like "Hüdavendigar livası", the average density of the population in the late 16th century was 20 per- sons per square kilometers. This is an average for regions like Bursa composed of crowded cities, but this average may de- crease to a minimum of 7 in the mountainous regions. The horizontal and vertical mobility of the population are being examined in more social contexts. However, there is still a lot to be done to obtain integrated knowledge about the Otto- man population.

PDF

___

3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Özet ve Transkripsiyon (1993). Haz. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Anka- ra: Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı Yay.

Barkan, Ömer Lütfi (1941). "Türkiye'de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterler". İktisat Fakültesi Mecmuası II (1-2): 20-59.

_____, (1945). XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, I. Kanunlar. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yay.

_____, (1953). "Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi". Türkiyat Mecmuası X: 1-26.

_____, (1942). "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Der- vişleri ve Zaviyeler". Vakıflar Dergisi 2: 279-386.

_____, (1972-79). Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı. C. I-II. Ankara: TTK Yay.

_____, (1979)."Avarız". İslam Ansiklopedisi C. 2. İstanbul: MEB Yay. 13-18.

Barkan, Ömer Lütfi ve Erdoğan Meriçli (1988). Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri. C. I. Ankara: TTK Yay.

Behar, Cem (2003). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye'nin Nüfusu, 1500-1927. C. 2. Tarih İstatistikleri Dizisi. Ankara: DİE Yay.

Braudel, Fernand (1990). La Méditerranée et le monde méditerranéen à l'époque de Philippe II. C. 3. Paris: Armand Colin.

Burke, Peter (2002). Fransız Tarih Devrimi: Annales Okulu. Çev. Mehmet Küçük. Ankara: Doğu Batı Yay.

Cook, M. A (1972). Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1600. New York, Toronto.

Çiçek, Kemal (1995). "Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Metod Arayışları". Türk Dünyası Araştırmaları 97: 93-111.

David, Géza (1998). Osmanlı Macaristan'ında Toplum, Ekonomi ve Yönetim: 16. Yüzyılda Simontornya Sancağı. Çev. Hilmi Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Emecen, Feridun (1982). "Kayacık Kazası Avarız Defteri". Tarih Enstitüsü Dergisi XII: 159-170.

_____, (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara: TTK Yay.

Erder, Leila (1975). "The mesurement of Pre-industrial Population Changes: the Ottoman Empire from the Fifteenth to the Seventeenth Century". Middle East Studies 11/3: 284-299.

Erder, Leila ve Suraiya Faroqhi (1980). "The Development of the Anatolian Ur- ban Network during the Sixteenth Century". Journal of Economic and So- cial History of the Orient XXIII (3): 265-303.

Ergenç, Özer (2006). XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: TTK Yay.

Establet, Colette ve Jean-Paul Pascual (1994). Familles et Fortunes a Damas. 450 Foyers Damascians en 1700. Şam: Institut Français de Damas.

Faroqhi, Suraiya (2000). Osmanlı'da Kentler ve Kentliler: Kent Mekanında Ticaret, Zanaat ve Gıda Üretimi (1550-1650). Çev. Neyyir Kalaycıoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Gerber, Haim (1988). Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1600-1700. Kudüs: The Hebrew University Press.

Geyer, Bernard vd. (2003). "Les villages et 1'occupation du sol au début de 1'époque moderne". La Bithynie au Moyen Âge. Ed. Bernard Geyer et Jacques Lefort. Paris: Réalites Byzantines.

Gökçe, Turan (2000). XVI-XVII. Yüzyıllarda Lazıkiyye (Denizli) Kazası. Ankara: TTK Yay.

Göyünç, Nejat (1979). "Hane Deyimi Hakkında". İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 32: 331-348.

_____, (1991). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara: TTK Yay.

_____, (1997). "Hane". İslam Ansiklopedisi. C. 15. İstanbul: TDV Yay. 552-553.

Gümüşçü, Osman (2001). 16. Asırda Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus. Ankara: TTK yay.

Halaçoğlu, Yusuf (1997). XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun İskân Siya- seti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: TTK Yay.

_____, (2009). Anadolu'da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar. C. 1-6. Ankara: TTK Yay.

Heywood, Colin (1988). "Between Historical Myth and 'Mythohistory' the limits of Ottoman History". Byzantine and Modern Greek Studies 12: 315-346.

İnalcık, Halil (1993). "Cizye". İslam Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: TDV Yay. 46-47.

Kılıç, Rüya (2005). Osmanlı'da Seyyidler ve Şerifler. İstanbul: Kitap Yay.

Kocaman, Tuncer (2011). Nüfus Projeksiyon Yöntemleri. http://ekutup.dpt. gov.tr/ nufus/kocaman/projeksi.pdf

Koç, Yunus (1989). XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağının İskan ve Nüfus Yapısı. Ankara: KTB Yay.

_____, (2005). "Osmanlıda Toplumsal Dinamizmden Celali İsyanlarına Giden Yol ya da İki Belgeye Tek Yorum". bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Der- gisi 35: 231-245.

Kütükoğlu, Mübahat (1992). "Barkan, Ömer Lûtfi". İslam Ansiklopedisi. C. 5. İstanbul: TDV Yay. 74-76.

Lowry, W. Heath (2010). Studies in Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Istanbul: The Isis Pres (2.basım).

Mantran, Robert (1990). 17. Yüzyılın İkinci yarısında İstanbul -Kurumsal, İktisa- di, Toplumsal Tarih Denemesi. Çev. M. Ali Kılıçbay, Enver Özcan. C. I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

McGowan, Bruce (1969). "Food Supply and Taxation on the Middle Danube (1568-1579)". Archivum Ottomanicum 1: 139-196.

Miroğlu, İsmet (1990). Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası. Ankara: TTK Yay.

Nedkoff, Boris Christoff. "Osmanlı İmparatorluğu'nda Cizye (baş vergisi)". Çev. Şinasi Altundağ. Belleten VIII/32: 516-718.

Orhonlu, Cengiz (1987). Osmanlı İmparatorluğu'nda Aşiretlerin İskânı. İstanbul: Eren Yay.

Öz, Mehmet (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: TTK Yay.

_____, (2000). "Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler". Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik. Der. Halil İnalcık- Şevket Pamuk. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları. 17-32.

_____, (2007). "Reaya". İslam Ansiklopedisi. C. 34. İstanbul: TDV Yay. 490-493.

_____, (2008). Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VIII, Canik Sancağı Avarız Defteri. Ankara: TTK Yay.

Özdeğer, Hüseyin (1988). 1463-1640 Yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri. İstan- bul: Bayrak Matbaacılık.

Özel, Oktay, (1993). Changes in Settlement Patterns, Population and Society in Rural Anatolia: A Case Study of Amasya, 1576-1642. Doktora Tezi. Eng- land: University Of Manchester.

_____, (1999). "17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskan Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avarız Defterleri". XII. Türk Tarih Kongresi (1994), Kongreye Sunulan Bildiriler C. III. Ankara: TTK Yay. 735-744.

_____, (2000). "Avarız ve Cizye Defterleri". Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik. Ed. H. İnalcık-Ş. Pamuk. Ankara: DİE Yay. 33-50.

_____, (2004). "Population Changes in Ottoman Anatolia during the 16thand 17thCenturies: The "Demographic Crises" Reconsidered". International Journal of Middle East Studies 36 (2): 183-205.

_____, (2006). "Nüfus Baskısından Krize: 16.-17. Yüzyıllarda Anadolu'nun De- mografi Tarihi'ne Bir Bakış". XIIIth International Congress of the Economic and Social History of Turkey. Papers submitted to the VIIIth International Congress on the Economic and Social History of Turkey, June 18-21, 1998, Bursa-Turkey, Morrisville: Lulu Press. 219-227.

Öztürk, Mustafa (1997). "1616 Tarihli Halep Avarız-hane Defteri". Ankara Üniversi- tesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 8: 249-294.

Sahillioğlu, Halil (1992). "Askeri". İslam Ansiklopedisi. C. 3. İstanbul: TDV Yay. 488-489;

Sönmez, Serpil (2007). Tahrir Defterlerine Göre XV ve XVI. Yüzyıllarda Sivas Şehri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Taş, Hülya (2006). XVII. Yüzyılda Ankara. Ankara. TTK Yay.

Todorov, Nicolai ve Maria Todorova (1992). "The Historical Demography of the Ottoman Empire: Problems and Tasks". Scholar, Patriot, Mentor: Histori- cal Essays in Honor of Dimitrije Djordjevvic, Ed. Richard B. Spence and Linda N. Nelson. Boulder, Colo, East European Monographs: 151-172.

Ülken, Hilmi Ziya (1966). Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yay.

Ünal, Mehmet Ali (1987). "XVI.ve XVII.Yüzyıllarda Harput Sancağının Demog- rafik Yapısına Kısa Bir Bakış". Fırat Havzası Coğrafya Sempozyumu Bildiri- leri (1986)14-15 Nisan 1986. Elazığ. 263-271.

Yörük, Doğan (2007). "1843 tarihli Cizye defterine göre Aksaray Kazası'ndaki Gayrimüslimler". Türk Dünyası Araştırmaları 170: 143-163.