Kırsal Alevî Kültüründe Çevre, Mekân ve İnsan Etkileşimi - İki Köy Örneği

Türkiye'de kırsal Alevi yerleşim bölgelerinde toplumsal dokuyu meydana getiren insanların kendilerine özgü mekânsalalanları oluşturma süreci; tarihsel gelişimle birlikte çevremekân-insan ekseni etrafında oluşagelmiştir. Bu bağlamda kırsal Alevi yerleşimlerinde toplumsal dokuyu sarmalayan geleneksel yaşam biçimi, mekânların kurgusal düzeni ve kültürelilişki ağları; ortak bir dilin etrafında gelişmiştir. Süregelen butemayüller potası içinde geleneksel yaşam ritüelleriyle birliktekültürel belleklerini dışa kapalı bir düzlemde ortaya koyanAleviler; kırsal yerleşim bölgelerinde fiziksel çevreyle uyumsağlayan ve doğadaki çeşitli nesnelere yükledikleri tinsel anlamlarla insan-doğa ilişkisini belirleyen bir kültürün nasıl"sürdürülebilir" olduğunu ortaya koymuşlar. Bu tür yerleşimlerin karakterini taşıyan Türkmenhacı (Bismil-Diyarbakır) veYoncalı/Ortinik (Ovacık-Tunceli) Alevi köyleri; gelenekseltoplumda hayat bulan ritüelleri, manevi dünyaları sarmalayanCem kültürü, içe dönük insani ilişkileri, süregelen yerel aidiyetleri ve yerleşim örüntülerini hâlâ koruyabilmektedir.Bu çalışma; son 20-25 yıl içerisinde ortaya çıkan toplumsalayrışma, terör, şiddet ve ayrıksı bir aidiyete sahip olmanın yarattığı dışlanmanın ötesinde; referans alınan iki köy bağlamında ortak bir belleği yaşatan kırsal Alevi kültürünün serencamını ortaya çıkarmayı hedeflemektedir.

The Interaction of Environment, Space and the Human Being in Rural Alevi Culture - The Case of Two Villages

The people constituting the social fabric in rural Alevi settlement areas in Turkey have created their own spatial areas, and this process has come into existence around the "environment-space - human being "axis together with historical development. In this context, the traditional lifestyle enveloping the social fabric in rural Alevi settlements, the planned order of the spaces and cultural relation networks have developed around a common language. Revealing their cultural memories together with traditional life rituals within this ongoing melting pot of propensities on a self - enclosed platform, Alev is have proved how a culture, which has adapted to its physical environment and which has determined the "human - nature" relationship by ascribing spiritual meanings to various objects in nature, is "sustainable". Bearing the characteristics of such settlements, Türkmenhacı (Bismil - Diyarbakır) and Yoncalı/Ortinik (Ovacık - Tunceli) Alevi villages are still able to preserve the rituals existingin traditional society, the "Cem culture" enveloping spirituality, introverted human relationships, a continuing sense of belonging and settlement patterns. This study intends to move beyond the exclusion created over the last 20-25 years through social disintegration, terror, violence ,and an out-of-the-ordinary sense of belonging by exploring rural Alevi culture perpetuating a common memory in the context of two villages taken as reference points.

___

Adorno, Theodor W. (2009). Minima Moralia: Sakatlanmış Yaşamdan Yansıma- lar. Çev. Orhan Koçak ve Ahmet Doğukan. İstanbul: Metis Yay.

Aksoy, Gürdal (2009). Anadolu Aleviliği'nden Dersim'e Coğrafi Bir Giriş. Ankara: Dipnot Yay.

Aktaş, Ali (1999). "Kırsal Kesimdeki Dönüşüm Sürecinde Alevi Aile Yapısında Meydana Gelen Değişmeler". Hacı Bektaş Veli Dergisi 12: 65-114.

Ateşin, Hüseyin Mehmet (1995). "İnsan Yapısı ve Çevrenin Tekâmülü". Mesken ve Mesken Mimarimiz. Ed. İsmail Kurt. İstanbul: Ensar Yay. 69-98.

Baumann, Gerd (2006). Çokkültürlülük Bilmecesi: Ulusal, Etnik ve Yeniden Dü- şünmek. Ankara: Dost Kitabevi Yay.

Başköylü Seyyid Hasan Efendi (2009). Alevilik Talip Üzerine Kurulan Yol: Hakk'ın Emri Rızası. Yay. Haz. Hüseyin Boy. Ankara: Yurt Kitap Yay.

Berkay, Fügen (2009). Tarih ve Toplum, Köy ve Kent: Yerleşme Sosyolojisine Baş- langıç. Bursa: Ekin Yay.

Birdoğan, Nejat (1998). "Anadolu Aleviliğinde Çevre Sevgisi". Hacı Bektaş Veli Dergisi 6: 59-76.

Bookchin, Murray (1996). Ekolojik Bir Topluma Doğru. Çev. Abdullah Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yay.

Bozkurt, Fuat (2005). Toplumsal Boyutlarıyla Alevilik. İstanbul: Kapı Yay.

Bruinessen, Martin Van (1996). "Kurds, Turks and The Alevi Revival in Tur- key". Middle East Report, No.200. Minorities in The Middle East: Power and Politics of Difference. 7-10.

Canan, İbrahim (1995). "Hz. Peygamberimizin Mesken Telâkkisi". Mesken ve Mesken Mimarimiz. Ed. İsmail Kurt. İstanbul: Ensar Yay. 17-36.

Cansever, Turgut (1995). "Mesken Mimarimizin Temel Meseleleri". Mesken ve Mesken Mimarimiz. Ed. İsmail Kurt. İstanbul: Ensar Yay. 49-60.

Chambers, Iain (2005). Göç, Kültür, Kimlik. Çev. İ. Türkmen & M. Beşikçi. İstanbul: Ayrıntı Yay.

Çevik, Ayla (1999). Peter Eisenman Tadao Ando Batı ve Doğu Kültürlerinde İnsan- Mekân-Doğa İlişkileri. İzmir: Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yay.

Erginöz, Murat Aykaç (1988). Mutluluk Evlerinin Mimari Jacques Couelle ve Ekolojik Mimari. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.

Ergun, Pervin (2004). Türk kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Mer- kezi Başkanlığı Yay.

Fığlalı, E. Ruhi (1996). Türkiye'de Alevilik ve Bektaşilik. Konya: Selçuk Yay.

İnam, Ahmet (1996). "Kimlik Sorunumuza Bir Bakış". Türkiye Mimarlığı Sem- pozyumu II, "Kimlik-Meşruiyet-Etik", 7-9 Ekim 1993 Ankara, Bildiriler Ki- tabı. Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Yay. 31-32.

Jabés, Edmond (1991). Le Livre de I'Hospitalité. Paris: Gallimard.

Kaçel, Ela (1999). "İdeal Ev" Aranıyor". Cogito, Bir Anatomi Dersi: Ev 18: 160-175.

Kalınkara, Velittin (2000). "Farklı Yaşam Dönemindeki Ailelerin Konut ve Yakın Çevreye Yönelik Beklentileri". Sosyoloji Araştırmaları Dergisi 3 (1-2): 41-60.

Kürkçügil, Masis (2009). "Dersim 1937-38: Katliam Yılları". NTV Tarih 11: 55-61.

Lefebvre, Henri (1971). Everyday Life in the Modern World. London: Allen Lane The Penguin Press.

Malinowski, Bronislaw (1990). İnsan ve Kültür. Çev. Fatih Gümüş. Ankara: V Yay.

Montgomery, James E. ve McCabe, Gracia S. (1973). "Housing Aspirations of Sout- hern Appalachian Families". Home Economics Research Journal 2 (1): 2-11.

Oliver, Paul (2006). Built to Meet Needs Cultural Issues in Vernacular Architecture. Oxford: Published By Elsevier Ltd.

Ökten, Sadettin (1995). "Milli Kültür Açısından Mesken İle İlgili Bazı Tespitler". Mesken ve Mesken Mimarimiz. Ed. İsmail Kurt. İstanbul: Ensar Yay. 99-115.

Özek, Ali (1995). "Kur'an'a Göre İslami Mesken veya Bir Müslüman'ın Evi Nasıl Olmalıdır?". Mesken ve Mesken Mimarimiz. Ed. İsmail Kurt. İstanbul: En- sar Yay. 11-15.

Özmen, Abdurrahim, (2006). "Tur Abdin Süryanileri Örneğinde Etno-Kültürel Sınırlar", AÜ-Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilim (Etnoloji) Anabilim Dalı-Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara

Rapoport, Amos (1969). House Form And Culture. Prentice Hall, inc. Englewood Cliffs, N.J.

Said, Edward (1990). "Reflections on Exile". Out There, Marginalization and Contemporary Cultures. Eds. Russell Ferguson, Martha Gever, Trinh T. Minh-ha and Cornel West. Cambridge: Mass: MIT Press. 357-363.

Salman, Cemal (2009). "Evrensel Düşünce ve Yerel Kimlik Kıskacında Bir Var Olma Çabası: Kentlileşen Aleviliğin Kültürel Kimlik Arayışı". Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 1: 225-230.

Sami, Kamuran (1999). Güneydoğu Anadolu Projesi'nin (GAP) Uygulanmasıyla Diyarbakır'da Ortaya Çıkacak Konut Gereksinmesi İçin Tasarım Kriterleri- nin Belirlenmesi. İstanbul: DTSO Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası Yay.

Sami, Kamuran (2007). "Diyarbakır'da Geleneksel Konut: Sosyal Yaşam Bağlamında Mekân ve Kültürel Etkileşim". Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi V (9): 63-80.

Sami, Kamuran (2009). "Midyat Yezidi Köylerinde Kırsal Mimarlık: Renkleri Solan Bir Halkın Kültürel Mirası ve Değişen Toplumsal Feraset". Mimarlık/349: 67-74.

Sami, Kamuran (2011). "Afet Bir Kentin Hikâyesi: Yok Olan Kültürel Bellek ve Kentsel Mirasın Serencamı, Diyarbakır Örneği". Uluslararası E-Journal of New World Sciences Academy Journal 6 (2): 264-277.

Shankland, David (1997). "Anadolu Kırsalında Alevilik ve Sünnilik". Çev. Sinan Olgun & Zeynep Yedigün. Hacı Bektaş Veli Dergisi 4: 22-32.

Soykan, Ömer Naci (1999). "Ev Üstüne Felsefece Bir Deneme". Cogito, Bir Ana- tomi Dersi: Ev 18: 100-112.

Seufert, Günter, (2005). "Mezhep ile Etnisite Arasında: Küreselleşen İstanbul'da Bir Kürt-Alevi Aşireti". Kültür, Mekân, İktidar, Küreselleşen Kentlerde Yeni Kimlikler. Derleyenler. Ayşe Öncü ve Petra Weyland. İstanbul: İletişim Yayınları. 215-238.

Talas, Mustafa ve Numan Durak Aksoy (2009). "Küreselleşme-Yerelleşme Çerçe- vesinde Türk Aleviliği". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 51: 147-170.

Taşğın, Ahmet (2006). "Diyarbakır Türkmen Alevilerinde İrşat ve Kuşanma Töreni". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 39: 51-62.

Tuna, Muammer (2000). "İnsan Çevre İlişkilerinin Tarihsel Evrimi ve Modern Çevreciliğin Doğuşu". Sosyoloji Araştırmaları Dergisi 3(1-2): 61-73.

Turgut, Hülya (1990). Kültür-Davranış-Mekân Etkileşiminin Saptanmasında Kullanılabilecek Bir Yöntem. Doktora Tezi. İstanbul: İTÜ.

Urry, John (1999). Mekânları Tüketmek. Çev. Rahmi G. Öğdül. İstanbul: Ayrıntı Yay.

Uyanık, Sedat (2006). "Metalaştırılan Kültür". Milli Folklor Dergisi 18(71): 79-82.

Yıldız, Onur (2007). "Alevi Geleneğinde Ölüm ve Ölüm Sonrası Tören ve Ritüel- ler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 42: 93-112.

Yılmaz, Nail (2004). "Farklılaştıran ve Ayrıştıran Bir Mekanizma Olarak Kent- leşme". Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi 48: 249-267.