Altay Türklerinin Destanlarındaki Ölüm Teması Üzerine Bazı Tespitler

İnsan hayatının üç önemli aşamasından biri olan ölüm, coğrafya, kültür ve inanç faktörleri ayırt edilmeksizin tüm toplumların sanatsal yaratmalarında önemli bir yer edinmiştir. Ölüm, sanatta kimi zaman eserlerin asıl konusunu oluştururken, kimi zaman da diğer konular paralelinde çeşitli vesilelerle karşılaşılan ikincil bir konu olmuştur. Ölümü bu derece popüler kılan unsurların başında korku ve itaat gibi beşeri duygular yer almaktadır. Zira çoğu inanca göre ölümle birlikte canlılık sona erecektir; öte yandan yeni ve sonsuz bir hayat başlayacaktır. Türk kültürünün çeşitli coğrafya, inanç ve kültür muhitlerindeki yansımalarına bakıldığında ölümle ilgili inanış ve uygulamaların diğer toplumlardaki gibi yaygın olduğu görülmektedir. Bu bağlamda arkaik ve mitolojik unsurları ile Türk destancılık geleneği içinde ayrıcalıklı bir yere sahip olan Altay Türklerinin destanlarında, ölümle ilgili oldukça dikkat çekici inanış ve uygulama kodları mevcuttur. Makalede Altay Türklerinin destanlarında ölümün işleniş biçimi, ölüm öncesi, ölüm anı ve ölüm sonrası şeklinde üç kesite ayrılarak incelenmiştir. Çalışmaya dönük malzeme Alıp Manaş, Maaday Kara, Altay Buuçay, Er Samır, Ak Tayçı, Malçı Mergen, Kozın Erkeş ve Almıs Kaan adlı destanlardan temin edilmiştir

Some Remarks on the Theme of Death in the Epics of the Altai Turks

Death, which is one of the three important stages in a person's life, occupies a significant place in every society's artistic creations. From time to time death has been the prime subject of works of art, and sometimes it has been a secondary subject running parallel to other subjects. The major factors which make death a significant popular subject are human emotions like fright and obedience since, according to many beliefs, life as we know it will end with death, but a different life, which is new and eternal, will begin. Analyzing the traces of Turkish culture in different geographies and religious and cultural environments, it can be seen that the beliefs and practices about death are widespread as in other societies. In this regard, Altai Turks' epics, which have a special place in the Turkish epic tradition through their archaic and mythological elements, include many significant beliefs and practice codes. In this article, Altai epics' way of describing death has been analyzed in three parts: before death, the moment of death and after death. The material used in the study has been taken from the epics titled, Alıp Manaş, Maaday Kara, Altay Buuçay, Er Samır, Ak Tayçı, Malçı Mergen, Kozın Erkeş, and Almıs Kaan.

___

  • Acıpayamlı, Orhan (1974). Türkiye'de Doğumla İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Etüdü. Ankara: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
  • Aça, Mehmet (1998). Kozı Körpeş Bayan Sulu Destanı Üzerinde Mukayeseli Bir Araş- tırma, Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi
  • _____ (1999). "Türk Kahramanlık Destanlarında İç Mücadele ve Yakın Akrabaları Tarafından İhanete Uğrayan Kahraman". Millî Folklor 44: 18-23.
  • _____ (2000). "Köne Epos" (Arkaik Destan) Kavramı ve Türk Halk Hikâyelerindeki 'Âşıklara Mahsus Evlilik' Konusunun Kaynaklarından 'Alplara Mahsus Evli- lik'. Millî Folklor 47: 11-22.
  • _____ (2002a). Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık Geleneği. Konya: Kömen Yay.
  • _____ (2002b). "Şamanizm'deki Ölüp-Dirilme Ritüelinden Türk Kahramanlık Des- tanlarındaki Ölüp Dirilmeye". Millî Folklor 54: 75-85.
  • _____ (2004). "Yaratılış Mitleri, Şamanizm ve Tasavvuf Bağlamında Düşüş, Mahru- miyet ve Hapis". Millî Folklor 62: 8-18.
  • _____ (2011). "Tıva ve Şor Destanlarında Ölüm". Bilge Seyidoğlu Kitabı, İstanbul: Dergay Yay.
  • Anohin, A. V. (1987). "Altay Şamanlığına Ait Maddeler". Çev. Abdülkadir İnan. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: TTK Yay.
  • Atnur, Gülhan (2010). "Sibirya'daki Bazı Türk Boylarının Destanlarında Halk He- kimliği Uygulamaları". bilig 55: 51-70.
  • Bekki, Selahaddin (2004). "Türk Halk Anlatılarında Ölüm Ruhu Motifi". Millî Folk- lor 62: 53-66.
  • _____ (2007). Maaday-Kara Destanı, Elazığ: Manas Yayıncılık.
  • Boratav, Pertev Naili (1994). 100 Soruda Türk Folkloru. 3. Baskı İstanbul: Gerçek Yay.
  • Dilek, İbrahim (1998). "Altay Türk Kayçılık Geleneği ve Kayçı N. U. Ulagaşev". Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 5: 309-360.
  • _____ (2002). Altay Destanları-I. Ankara: TDK Yay.
  • Duymaz, Ali (2008). "Türk Folklorunda Dış Ruh Tasarımı". Bilig 45: 1-22.
  • Elçin, Şükrü (1997). Halk Edebiyatı Araştırmaları. C. 1. Ankara: Akçağ Yay.
  • Eliade, Mircea (1999). Şamanizm. Çev. İsmet Birkan. İstanbul: İmge Kitabevi.
  • Ergin, Muharrem (1994). Dede Korkut Kitabı-I. Ankara: TDK Yay.
  • Ergun, Metin (1997). Altay Türklerinin Kahramanlık Destanı-Alıp Manaş. Konya: Kömen Yay.
  • _____ (2006). Şor Kahramanlık Destanları. Ankara: Akçağ Yay.
  • _____ ve Mehmet Aça (2004). Tıva Kahramanlık Destanları, 1. c., Ankara: Akçağ Yay.
  • _____ ve Mehmet Aça (2005). Tıva Kahramanlık Destanları, 2. c., Ankara: Akçağ Yay.
  • Ergun, Pervin (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: AKM Yay.
  • Gül, Veli (2008). Altayca Almıs Kaan Destanı (Giriş-Metin-Aktarma-Dizin). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul : Marmara Üniversitesi.
  • İnan, Abdulkadir (1992). Manas Destanı. Ankara: MEB Yay.
  • Naskali, Emine Gürsoy (1999). Altay Destanı Maaday Kara. İstanbul: Yapı Kredi Yay.
  • Ögel, Bahaeddin (1991). İslamiyet'ten Önce Türk Kültür Tarihi (Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre). Ankara: TTK Yay.
  • _____ (1993). Türk Mitolojisi-I. Ankara: TTK Yay.
  • Örnek, Sedat Veyis (1979). Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara: AÜ DTCF Yay.
  • _____ (1995). Türk Halk Bilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
  • Rasonyı, Laszlo (1971). Tarihte Türklük, İstanbul: TKAE Yay.
  • Roux Jean-Paul (1998). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: İşaret Yay.
  • _____ (1999). Eskiçağ ve Ortaçağda Altay Türklerinde Ölüm. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yay.
  • _____ (2005). Orta Asya'da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. Aykut Kazancıgil ve Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yay.
  • Sever, Mustafa (2003). "Masallarda Dış Can (Canın Beden Dışında Saklanması)". Millî Folklor 60: 161-164.