XX. Asrın Başlarında Azerbaycan`da İslami Düşünce, Eğitim ve Islahat Anlayışı

XX. asrın başlarında Rus işgali altında olan Azerbaycan, yerli aydınların katkısı ile ilim ve medeniyette gelişim devrini yaşamaktadır. Bu devrin önemli özelliklerinden biri milli ve dini kalkınmanın bir parçası olarak din eğitimine önem verilmesi idi. Rusya devleti Müslümanların çağdaş eğitim almasını bir tehlike kaynağı gördüğü ve maddi destekte bulunmadığı için medreseler de yeni gelişimlerden mahrum kalmıştır. Dönemin esas eğitim kurumlarından olan medreseler artık toplumsal işlevselliğinde bir sorun yaşadığı için birçok Azerbaycan aydını milli ve dini sorunların kaynağı olarak eski tipli medreseleri ve cahil din adamlarını göstermiş, onları eleştirmiş, milletin kurtuluşu için onların ıslah edilmesini istemişler. Mesela, dönemin ünlü İslamcı gazeteci ve yazarlarından Ahmet Ağaoğlu, Ali bey Hüseyinzade, Mir Muhammed Kerim Mir Caferzade el-Bakuvi, Ebu Turab Ahundzade, Ahund Molla Ruhullah, Ahund Yusuf Talibzade, Hüseyin Efendi Gayıbov, Abdüsselam Ahundzade, Muhammed Hasan Mevlazade Şekevi gibi birçok din adamları, Hacı Zeynel Abidin Tağıyev gibi iş adamları da aynı sorunlardan yakınmıştır. Makalede eserlerinden örnekler verilen aydınların hepsi Rusya`da Müslümanların kurtuluşu için öncelikle eğitime ve dini ıslahatlara önem verilmesini şart koşmuş, eserlerinde bu konuyu araştırmış, çözüm yollarını göstermişlerdir.

The Conception of Islamic Thought, Enlightenment And Reform in Azerbaijan, at the Beginning of the XX. Century

The beginning of the XX. century is the period of development of science and culture with the participation of the local intelligentsia in Azerbaijan, which was under Russian occupation. One of the main features of the period was giving importance to the religious enlightenment as a part of national and religious development. Russia saw the modern education of Moslems and religious education as a source of danger, did not help financially, therefore Moslem religious schools were deprived of the new development. The Moslem religious schools, the main educational institutions of the period, had already its public function problem, some Azerbaijani intellectuals saw the old religious schools and the ignorant religious figures as a reason of the national and religious problems, criticized them and proposed to reform them for salvation of the nation. For example, famous Islamite journalists and writers of the period Ahmed bey Agaoglu and Ali bey Huseynzade, some religios figures, Mir Muhammad Karim Mir Jafarzade al-Bakuvi, Abu Turab Akhundzade, Akhund Molla Ruhullah, Akhund Yusuf Talibzade, Huseyn Efendi Qayibov, Abdus Salam Akhundzade, Muhammad Hasan Movlazade Shakavi, the businessmen such as Haji Zeynalabdin Taghiyev, were complaining from the same problems. All the intellectuals, that we gave the examples from their works, have made items attaching importance of education and religious reforms first of all for rescue intellectuals in Russia, have investigated this subject in works and showed the solution ways.

Keywords:

Azerbaijan, Islamic thought, religious school, religious figures enlightenment and reform,

PDF

___

Alibeyova, Hatiçe, “İzhar’i-Hak”, Işık, sy.31, (1911), s. 2.
Ahund, Molla Ruhullah, “Tebrik”, Işık, sy. 2, (1911), ss. 3-6.
Ahundoğlu, Ebu Turab, “Bize Hangi İlimler Lazımdır?”, Hayat, sy. 106, (1906), s. 1.
Ahundov, Muhammed Sadık. Şehid’i-Merhum Molla Ruhullah Ahund’un Ehvalatına Dair Mecmuadır, Bakü 1913.
Ahundzade, Ahund Hacı Mirza Ebu Turab, İslam’ın Tefrikası Sebepleri, Bakü 1914.
Ahundzade, Abdüsselam, Cehalet Derdinin Dermanı, Bahçesaray 1889.
–––––––, Va’z ve Nasihat, Bakü 1903.
–––––––, Risale-i Zübdetü’l-Ahkam, Tiflis 1898.
–––––––, Risale-i Umdetü’l-Ahkam, Tiflis 1902.
–––––––, Müdafaa-i Ber Mukabele’i-Hasm,Tiflis 1897.
Аğayev, А., “Müslüman Halkların Vaziyeti I. Geçmiş Tarihe Bir Nazar”, Kaspi, sy. 246 (1903), ss. 2-3.
–––––––, “Müslüman Halkların Vaziyeti II”, sy. 251 (1903), ss. 2-3.
–––––––, “Müslüman Halkların Vaziyeti V. Eklektizm veya Panislamist hareket, sy.276 (1903), ss. 2-3.
Ağayev A., İslam’a Göre ve İslam’da Kadın, Tiflis 1901.
Akif Aşırlı, Azerbaycan Matbuatı Tarihi (1875-1920), Bakü 2009.
Ayvazov, Hasan Sabri, “Ta’lim’i-Etfal”, Füyuzat, sy. 13, (1907), s. 201.
–––––––, “Neden Bu Hale Düştük?”, Füyuzat, sy. 12 (1907), s. 190.
–––––––, “Ulum ve Maarif ve Bizim Hallerimiz”, Hayat, sy. 48, (1905), ss. 3-4.
Cabbarov, Ferhat, H. Z. Tağıyev’in Kız Mektebinin Tarihinden, Bakü 2011.
Babaşlı, Memmedeli, “Ahund Mir Muhammed Kerim Mir Caferzade el-Baküvi’nin Hayat ve Yaratıcılığı”, Devlet ve Din, sy. 1 (5), (2008), s. 167.
Bünyadov, Z., Kırmızı terör, Bakü 1993.
Çaykıraklı Hayat Hanım, “Bacılarıma Birkaç Söz”, Işık, sy. 4, (1911), s. 6. el-Baküvi Mir Muhammed Kerim Mir Caferzade, Keşfu’l-Hakayık an Nüketi’l-Ayâtı ve’d-Dekayık, 3 ciltte, c. I, II, Tiflis 1904.
–––––––, Keşfu’l-Hakayık, 3 ciltte, c. III, Tiflis 1906.
İlkin, Kılman, “Bakü’nün Üç Uleması”, Edebiyat ve İncesanat, sy. 32 (2427), 1990, ss. 3-6.
Esedli, Minahanım, Yusuf Ziya Talibzade, Hayatı ve Muhiti (1877-1923), Bakü 2005.
“Hacı Mirza Ebu Turab Ahundun moizesi.” Hayat, sy. 42, 1906, s. 3.
Hadim-i Millet, Ahund ve Hatıfu’l-Gayb , Bakü 1904. Hayat, sy. 1, (1905), s. 1.
Hüseyinzade Ali Bey, “Nümune Mektebi”, Hayat, sy. 184, (1906), ss. 1-2.
–––––––, “Gazetemizin Mesleki”, Hayat, sy. 1, (1905), s. 1.
–––––––, “İntikad Ediyoruz, İntikad Olunuyoruz”, Füyuzat, sy. 23, (1907), s. 356.
–––––––, “Mevlud-i Nebi” Füyuzat, sy. 15, (1907), s. 226.
Gayıbov, Hüseyin Efendi, Azerbaycan’da meşhur olan şuaranın eş’arına mecmuadır, Bakü 2002.
Kanlıdere, A., Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 2, sy. 1, 2004, ss. 149-181.
“Kafkas Müftüsü Hüseyin Efendi Gayıbov’un Işık’a Hediyesi”, Işık, sy. 9, (1912), ss. 2-3.
Kasımova, Amalya, XX. Asrın Evvellerinde Şimali Azerbaycan Matbuatında Kadın Problemleri (1901- ), Bakü 2010.
“Mektup”, İrşad, sy. 241 (1906), s. 2.
Memmedkuluzade, Celil, “Baş Yarmak”, Molla Nasreddin, sy. 6, (1907), s. 2.
Mevlazade, Ahund Hacı Muhammed Hasan, “Fazilet’i-’İlm”, Şark-i Rus, sy. 2, (1903), ss. 1-2.
Mevlazade, Şekevi Muhammed Hasan, Kitabü’l-Beyan fi Tefsirü’l-Kur’an, Tiflis 1908.
Novruzi, Muhammed Vaiz, “Huzur’i-Alilerine”, Füyuzat, sy. 7, (1907), ss. 111-112.
Nuhulu, Nebizade Maral Hanım, “Bir Alime Kızın Sual Eylediği Mesele”, Işık, sy. 8, (1912), s. 3.
Şamçızade, Ali Razi, “Cehreçi Halaya Cevap”, Molla Nasreddin, sy. 29, (1906), s. 6.
Talibzade, Ahund Yusuf, “İzhar’i-Butlan”, Füyuzat, sy. 21, (1907), ss. 323-325.
–––––––, Hakikat’i-İslam, Bakü 1907.
–––––––, Hediye’i-nisvan, Bakü 1903.
–––––––, İslam ve Mezahib, Bakü 1905.
Talibzade, K., “Azerbaycanlı panislamist Ahund Yusuf ”, Odlar yurdu, sy. 27 (1992), s. 2.
Velihanlı Naile, Tahirzade, Nermin, Cabbarov, Ferhat, Memmedov, Memmed, Hacı Zeynel Abi- din Tağıyev, İstanbul 2010.