Tanzimat Döneminde Kıbrıs’ta Modern Belediyeciliğin Başlangıcı ve Lefkoşa Belediyesi
1571 itibarıyla bir Osmanlı adası olan Kıbrıs, Osmanlı yenileşme tarihinde özgün bir yer işgal eden Tanzimat döneminde, Akdeniz ticaretinde önemli bir uğrak limanı konumundadır. Devleti modernleştirme çabaları Osmanlı devletinde birçok kurumun ilk kez bu dönemde kurulması sonucunu doğurmuştur. Bunlardan bir tanesi de modern belediye idareleridir. İstanbul’da başlayan modern belediyelerin kurulması süreci kısa bir süre sonra Osmanlı taşrasını da kapsayarak gelişmiştir.Tanzimat modernleşmesinin öncelikli hedefi olan mülkî merkeziyetçiliği tesise yönelik reform çabaları, kent hizmetlerini yerine getiren geleneksel kurumların etkinliğini yitirmesi ve devletin Avrupa ekonomisine eklemlenmesi sonucunda artan ticarî faaliyetlerin zorunlu kıldığı yeni kent hizmetleri ihtiyacı, Kıbrıs’ta da belediyelerin kuruluş sürecini şekillendiren etkenler olmuştur. Bu bağlamda mevcut çalışma, Tanzimat döneminde Kıbrıs’ta modern belediye idarelerinin kuruluş şartlarını ve Osmanlı idaresinin adadaki son yıllarında Lefkoşa Belediyesi’ni konu edinmektedir. Çalışma üç temel başlık altında hazırlanmıştır. Birinci bölüm, Tanzimat öncesi dönemde beledî hizmetleri temsil eden İhtisab kurumu ve bunun Kıbrıs’taki yansımalarını içermektedir. İkinci bölümde, Tanzimat döneminde Osmanlı modern belediyeciliğinin başlangıcı çerçevesinde Kıbrıs’ta modern belediyelerin kuruluş süreci irdelenmiştir. Üçüncü ve son bölümde, 1877/1878 itibarıyla, adanın idari merkezi konumundaki Lefkoşa’da mevcut belediye teşkilatı ile işleyişi incelenmiştir. Çalışmanın temel kaynaklarını, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âli evrakı ile KKTC Girne Milli Arşivi ve Araştırma Dairesi belgeleri oluşturmuştur. Sonuç olarak, 1862 senesine gelindiğinde Lefkoşa’da kurulmuş olan Çarşı Meclisi, adada modern belediyelerin kuruluş sürecinin başlangıcını teşkil etmektedir. Ada’nın dış ticaret limanı olması hasebiyle konsoloslar ile yabancı tüccarın konuşlandığı Tuzla’da da benzer bir erken beledî örgütlenme girişimi söz konusu olmuştur. 1870’e gelindiğinde idari merkez olması yanında adanın en büyük çarşısına sahip Lefkoşa ile birlikte Tuzla, Leymosun, Girne, Baf, Mağusa ve Değirmenlik kazalarında belediye idareleri kurulmuştur.
The Beginning of Modern Municipality in Cyprus and the Municipality of Nicosia in the Tanzimat Era
Cyprus, an Ottoman island as of 1571, was an important port of call in Mediterranean trade during the Tanzimat era, which occupied a unique place in the history of Ottoman modernization. The attempts for modernizing the state resulted in establishment of many new institutions in the Ottoman state. One of them is the modern municipial councils . The process of establishing the modern municipalities that started in Istanbul soon developed including the provinces.The reform attempts aiming to re-establish a centralized administrative mechanism, which was the priority motivation behind the Tanzimat modernization program, the disintegration or languishing of the classical institutions carrying out the municipal services, and the new urban needs in some port cities resulted by the increase of commercial relations between the Ottoman state and the European countries, were the factors shaping the process of establishment of the municipal councils in Cyprus during the Tanzimat Era. The current study in this context is about the establishment conditions of the modern municipal councils in Cyprus during the Tanzimat era and the Municipality of Nicosia in the last years of the Ottoman administration.The study was prepared under three basic headings.The fi rst section contains the Ihtisab institution representing the municipal services in pre-Tanzimat era and its refl ection in Cyprus.In the second part, the establishment process of the modern municipalities in Cyprus was examined during the Tanzimat period in the context of beginning of the Ottoman modern municipality. In the third and last chapter, as of 1877/1878, the operation of the existing municipal organization in Nicosia, the administrative center of the island, was examined.The work mainly relies on the Prime Ministry Ottoman Archive and partly on the Kyrenia National Archives documents. As a result, the Nicosia market council (çarşı meclisi), established by1862, constitutes the beginning of the founding period of modern municipalities in the island. Due to the fact that it was a foreign trade port city of the island, a similar initiative of early municipalities took place in Larnaca (Tuzla), where consuls and foreign merchants were stationed. By 1870, municipal governments were established in Larnaca, Limassol, Kyrenia, Paphos, Famagusta and Kythera districts together with Nicosia which had the largest market of the island besides being the administrative center.
___
- Yerlikaya, İlhan, “Tanzimattan Önce Osmanlı Devletinde Belediye Hizmetleri”, Osmanlı,
c. 6, s. 130-144, İstanbul, 1999.
- Yerasimos, Stefanos, “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine”, Tanzimat Değişim Sürecinde
Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu), s. 347-362,
Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006.
- Yazıcı, Nurcan, Osmanlılarda Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İstanbul, 2007.
- Yazbak, Mahmoud, “The Municipality of a Muslim Town: Nablus 1868-1914”, Archiv
Orientalni, 67 (1999), s. 339-360.
- Tekeli, İlhan,“19. Yüzyılda İstanbul Metropol Alanının Dönüşümü”, Tanzimat. Değişim
Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (Ed. H. İnalcık ve M. Seyitdanlıoğlu), s. 363-
374, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006.
- Tekeli, İlhan, “Tanzimattan Cumhuriyete Kentsel Dönüşüm”, TCTA, C.IV, s. 878-
904, İletişim, İstanbul, 1985.
- Şimşek, Halil, Tanzimat Dönemi Modern Belediye Örgütünün Kuruluşu, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi,
Çanakkale, 1998.
- Şener, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul, 1990.
- Sunay, Cengiz, “Kırım Savaşı’nın Osmanlı Maliyesi ve Belediyeciliğine Etkisi”, http://
iktisatdergisi.ifmc.org.tr, s. 1-3, 2009.
- Sharif, Malek, Imperial Norms and Local Realities: The Ottoman Municipal Laws and the Municipality
of Beirut (1860-1908), Ergon Verlag, Würzburg, 2014.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,Tanzimat Döneminde Modern Belediyeciliğin Doğuşu. Yerel Yönetim Metinleri,
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,“Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri (XV). Dâire-i Belediye Meclislerinin
Tertibi Hakkında T’alimât”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 7 (4), s. 133-139, 1998.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,“Bir Belge. Yerel Yönetim Metinleri (VII), Tebabet-i Belediye Nizamnamesi”,
Çağdaş Yerel Yönetimler, 6 (1), s. 81-83, 1997.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,“Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri(VII): 1871 Vilayet Nizamnamesi
ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (6), s. 89-99, 1996.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,“Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri (VI): 1871 Vilayet Nizamnamesi
ve Getirdikleri”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (5), s. 89-103, 1996.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,”Yerel Yönetim Metinleri IV: Şehremaneti’nin Kuruluşu ve Şehremaneti
Nizamnamesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (3), s. 75-82, 1996.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet,“Bir Belge: Yerel Yönetim Metinleri (III) Tuna Vilayeti Nizamnamesi”,
Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (2), s. 67-81, 1996.
- Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Yerel Yönetim Metinleri I”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 4 (6), s.
85-102, 1995.
- Serçe, Erkan, İzmir’de Belediye: Tanzimattan Cumhuriyete: 1868-1945, Dokuz Eylül Yayıncılık,
İzmir, 1998.
- Samani, Hasan,Onurkan Samani, Meltem, “Tanzimat Döneminde Kıbrıs Zaptiye
Teşkilatı”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6, 4, s. 735-747, 2017.
- Samani, Hasan,“Tanzimat Döneminde Kıbrıs Ticareti”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları
Dergisi, 6, 4, s. 790-814, 2017.
- Samani, Hasan, Tanzimat Devrinde Kıbrıs (1839-1878), Yayınlanmamış Doktora Tezi,
Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
- Salvator, Louis, Levkosia The Capital of Cyprus, Triagraph, London, 1983.
- Rosenthal, Steven, “Foreigners and Municipal Reform in İstanbul: 1855-1865”, International
Journal of Middle East Studies, C.II, 2 (1980), s. 227-245.
- Öztel, Muharrem, “Tanzimat Dönemi ve Sonrasında İstanbul Et Piyasasını Düzenlemeye
Yönelik Tedbirler”, International Journal of History, 51 (5), s. 149-175, 2013.
- Özkul, A. Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi (1726-1750), İletişim, İstanbul, 2005.
- Özgür, Hüseyin, “Tanzimattan Cumhuriyete Temizlik ve Halk Sağlığı Hizmetleri”,
Osmanlı, C.5, s. 116-128, İstanbul, 1999.
- Özdemir, İbrahim, “Osmanlı Toplumunda Çevre Anlayışı, Türkler, 10, s. 598-610,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
- Özcan, Abdülkadir,“Böcekbaşı”, DİA, c.6, s. 323, İstanbul, 2001.
- Özcan, Abdülkadir, “Asesbaşı”, DİA, c.3, İstanbul, 2001.
- Öten, Aliye, Lütfi Paşa Tarihi’nde İmar ve İnşa Faaliyetleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008.
- Ortaylı, İlber,“Belediye”, DİA, C. 5,s. 398-402, İstanbul, 2001.
- Ortaylı, İlber,Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK, Ankara,
2000.
- Ortaylı, İlber,Türkiye İdare Tarihine Giriş, Turhan Kitabevi, Ankara, 1996.
- Ortaylı, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitabevi,
Ankara, 1994.
- Orhonlu, Cengiz, “Şehir Mimarları”, Türkler, 10, s. 528-539, Yeni Türkiye Yayınları,
Ankara, 2002.
- Macit, Yunus,“Osmanlı Türklerinde Çevre Bilinci”, Türkler, 10 , s. 589-597, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, 2002.
- Luke, Harry, Cyprus, Cyprus Under The Turks, K. Rüstem and Brother, Nicosia, 1989.
- Lewis Bernard, “Baladiyya”, Encylopedia of Islam, s. 972-975, Leiden, 1986.
- Lafi , Nora, “The Ottoman Municipal Reforms between Old Regime and Modernity:
Towards a New Interpratative Paradigm”, First International Symposium on Eminönü,
s. 348-355, Eminönü Belediyesi, İstanbul, 2007.
- Kütükoğlu, Mübahat, “Osmanlı İktisadi Yapısı”, Osmanlı Devleti Tarihi 2, (Ed. E. İhsanoğlu),
s. 513-547, Zaman Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1999.
- Kazıcı, Ziya,Osmanlı’da İhtisab Müessesesi (Yerel Yönetim), Bilge Yayınları, İstanbul,
2006.
- Kazıcı, Ziya,“Hisbe (Osmanlı Devleti)”, TDVİA, c. 18, s. 143-145, İstanbul, 2001.
- Kazıcı, Ziya, “Osmanlılarda İhtisab”, Osmanlı, c. 3, s. 113-122, 1999.
- Kark, Ruth, “The Jerusalem Municipality at the end of Ottoman Rule”, Asian and
African Studies, c. XIV, 2 (1980), s. 117-141.
- Kallek, Cengiz, “İhtisab”, DİA, C. 18, s. 133-143 , İstanbul, 1998.
- Jennings, Ronald, Christians and Muslims In Ottoman Cyprus and the Mediterranean World
1571-1640, New York, 1993.
- Hill, Sir George, A History Of Cyprus I-IV, Cambridge, 1952.
- Hallaçoğlu, Yusuf,“Dellal”, DİA, C. 9, s. 145-146, İstanbul, 1994.
- Gürboğa, Nurşen, “Osmanlı Taşrasında Belediye İdaresi: Alanya Belediyesi (1914-
1915)”, ÇTTAD, VII ,16-17 (2008), s. 165-185.
- Gökaçtı, M. Ali, Dünyada ve Türkiye’de Belediyecilik, Ozan Yayınları, İstanbul, 1996.
- Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet Ve Ekonomi, Ötüken,İstanbul, 2000.
- Gedikli, Fethi, “Osmanlı’da Çevreyi Kirletme Suçu ve Salb Cezası”, Türkler, 10, s.
611-615, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
- Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür
İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1995.
- Erdoğru, M. Akif, “Osmanlı Hakimiyetinin İlk Yıllarında Kıbrıs Adası’nda Temel İhtiyaç
Maddelerinin Fiatları Üzerine”, s. 245-264, Üçüncü Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları
Kongresi Bildirileri (13-17 Kasım 2000), Mağusa, Doğu Akdeniz Üniversitesi
Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2000.
- Erdengiz, Ahmet, “Osmanlı Belgelerine göre 16. Ve 17. Yüzyıllarda Kıbrıs Türkleri
Arasındaki Meslek dalları”, Halkbilimi Dergisi, 27, (Temmuz-Eylül), Lefkoşa, 1992.
- Dündar, Recep, Kıbrıs Beylerbeyliği (1570-1670), Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 1998.
- Dumont, Paul-Georgeon François (der), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Çev. Ali
Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları (2.baskı),İstanbul, 1999.
- Demiryürek, Mehmet,“Lefkoşa’da Belediye Meclisinin Kurulması (1885-1908), Akademik
Sosyal Araştırmalar Dergisi, yıl 5, sayı 41, s. 1-19, 2017.
- Demiryürek, Mehmet, Kıbrıs Esnaf Teşkilatı (1750-1850). Kıbrıs Türk Esnaf ve Zanaatkarlar
Odası Yayınları, Lefkoşa, 2011.
- Çoruh, Haydar, II. Mahmud Döneminde Kıbrıs’ın İdari, İktisadi ve İçtimai Tarihi, Yayınlanmamış
Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü,
İstanbul, 2008.
- Çiftçi, Murat, Recep Seymen, “Osmanlı Kaimelerinin halktan kabul görmemesinin
nedenleri (Hayek-Gellner-Keyder üçlemesiyle bütünsel sentez)”, Uluslararası İnsan
Bilimleri Dergisi, 9 ,1(2012), s. 956-964.
- Çiçek, Kemal, “Osmanlı Devleti’nde Asayiş ve Emniyet Hizmetleri: Kıbrıs Örneği”,
s. 162-171, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyyet (Ed.
Kemal Çiçek ve Abdullah Saydam), Derya Kitabevi, Trabzon, 1990.
- Çevikel, Nuri, Kıbrıs Eyaleti (1750-1800), Doğu Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Gazimağusa,
2000.
- Çadırcı Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK.
(2.bs), Ankara, 1997.
- Cleveland, William, “The Municipial Council of Tunis, 1858-1870: A study in Urban
Institutional Change”, International Journal of Middle East Studies, IX, 1(1978), s.
33-61.
- Cerasi, Maurice, Osmanlı Kenti. Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. Ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı
ve Mimarisi, çev. Aslı Ataöv, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.
- Cahen, Claude, İslamiyet, 1. Kitap. Doğuşu’ndan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna
Kadar, Türkçesi: Esat Nermi Erendor, bilgi yayınevi (2.bs), Ankara, 2000.
- Barkan, Ö. Lütfi , “İhtisab Kanunları”, Tarih Vesikaları, I,5(1942),s. 329-340.
- Baer, Gabriel,“The Administrative, Economic and Social Functions of Turkish Guilds”,
International Journal of Middle East, I (1), January (1970), s. 28-50.
- Baer, Gabriel, “The Beginnings of Municipal Government in Egypt”, Middle Eastern
Studies, C. IV, 2 (1968), s. 118-140.
- Aydın, Erdem, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM, XV, (2004), s.
185-207.
- Avcı, Yasemin, Lemire Vincent,“De la Modernité Administrative à la Modernisation
Urbaine: Une Réévaluation de la Municipalité Ottomane de Jérusalem (1867–
1917)”, Nora Lafi (Ed.), Municipalites Méditerranéennes, Les Réformes Urbains au Miroir
d’une Histoire Comparée (Moyen-Orient, Maghreb, Europe Méridionel),Klaus Schwarz,
Berlin, 2005, s. 73-136.
- Avcı, Yasemin,“Tanzimat Döneminde Osmanlı Belediyeciliği Üzerine Karşılaştırmalı
Analizler”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24 (2016), s.
167-180.
- Avcı, Yasemin, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Phoenix, Ankara,
2004.
- Akyıldız, Ali,“Kaime”, DİA, C.24, s. 212-215, İstanbul, 2001.
- Aktüre, Sevgi, “Osmanlı Devletinde Taşra Kentlerindeki Değişimler”, TCTA, 4, s.
891-904, İstanbul, 1985.
- Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Devleti’nde Belediye Teşkilatı ve Belediye Kanunları, Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2005.
- Afyoncu, Fatma,“XVII. Yüzyılda Hassa Mimarları Ocağı”, Türkler, 12, s. 103-110,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
- GMA. Kıbrıs Mutasarrıfl ığı Defterleri, nr. 14, 19
- BOA. TŞR. KB. d., nr. 30, 33
- BOA. ML.d., nr. 1139
- BOA. TŞR. KB. NZD, 226/177.
- BOA. YEE. 70/74.
- BOA. MKT. MHM. 447/87, 479/4.
- BOA. MKT. UM. 391/92
- BOA. Ş. Devlet(ŞD), 2379/68, 2379/75
- BOA. M.Vala. 788/65
- BOA. Cevdet Belediye, nr. 6656
- BOA. İrade Dahiliye ( İ. DH). nr. 15830
- BOA. İrade Meclis-i Vala (İ.MVL),nr. 23627