Mucit ve Devlet: Son Dönem Osmanlı Dünyasında Mucitler

Sanayi devriminin gerçekleşmesi ile birlikte bütün dünyada yeni bir şeyler üretme peşinde koşan insanların sayısında hissedilebilir bir artış yaşandı. Sanayi devriminden evvel mucit yok değildi, ancak onları devrim sonrasındaki kadar şevk ve gayretle çalışır bir vaziyette görmek mümkün olmamıştı. Bu gelişme, ne kadar kendisini kesintisiz bir teknolojik ilerlemenin içerisinde görmek isteyen sanayi evriminin bir neticesi ise modern sanayinin ilerlemesi de bu evrimden sonra uyandırılan bir mucitler dünyasının eseridir. Bundandır ki sanayi, teknoloji ve icat birbirinden ayrılmayacak kadar iç içe geçmiş üç kavram halini almışlardır. Peki, bu kavramlar arasındaki bağlantı Osmanlı cephesinde anlaşılmış mıdır? Gerçek manada bir sanayi devrimi gerçekleştirilememiş olan Osmanlı coğrafyası kabuk değiştiren bu yeni dünyanın neresindedir? Orada olup bitenlerden haberdar mıdır? Kendi mucitler muhitinin oluşabilmesi için özel bir çaba sarf etmiş midir? Mucitlerin devletten bekledikleri ilgi ve desteği bulabilmeleri aşamasında üzerine düşeni her zaman yerine getirebilmiş midir? Öte taraftan, Osmanlı coğrafyasında gezinen yerli ve yabancı mucitler ne tür icatlar geliştirmişlerdir? Özellikle yerli mucitler icatlarına vücut verirken devlet ve toplum hayatının gereksinimlerini de göz önünde bulundurmuşlar mıdır? Yoksa sadece zihin ve hayal dünyalarındaki imgelerin etkisinde mi kalmışlardır? İşte bu çalışma Osmanlı arşiv vesikaları ışığında söz konusu sorulara (tam manasıyla olamayacak olsa da) imkanlar dahilinde ve makul bir çerçevede bazı cevaplar üretebilme ümit ve gayesine hasrolunmuştur.

Inventor and the State: Inventors in the Late Ottoman Period

We observe a tangible increase in the number of the people who were keen on producing new things in the whole world after the Industrial Revolution. This does not mean that there was no inventor before the Industrial Revolution but it was not possible to see them as studious and enthusiastic as they were after the revolution. Just like this development was the product of the industrial evolution seen within the context of an unbroken technological progress, the development of modern industry has been the work of a world of inventors awakened after this evolution. Therefore industry, technology and invention have become the three intertwined concepts which can not be separated from each other. The question is then whether the inter-relation among these concepts was understood by the Ottoman side? Where is the Ottoman geography where a real industrial revolution could not have been realized in this new world of renovation? Was it informed about the events there? Did it try to specially for form an inventor environment of itself? Could it have done its best when the inventors hoped the help and support of the state? On the other hand, what kinds of inventions made by the local or foreign inventors moving around the Ottoman geography? Were especially the local inventors interested in the necessities of the life of the people and the state while they were animating their inventions? Or did they only act under the effect of the world of their mind and imagination? This work aims to produce some (though not completely satisfactory answers to these questions within a reasonable framework in the light of the archival documents.

Keywords:

Ottomans, Inventor, Reward, Privilege Patent,

PDF

___

A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Belgeleri:
(Fon, Dosya No/Gömlek No; Hicri-Rumî/Miladî tarih şeklinde gösterilmiştir). Yıldız Sarayı Belgeleri
Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı (Y.A.HUS) 228/76; 15 Zilhicce 1306/12 Ağustos 1889. 328/66; 26 Zilkade 1312/21 Mayıs 1895. Yıldız Mütenevvî Maruzat Evrakı (Y.Mtv) 15/31; 28 Şevval 1301/21 Ağustos 1884. 15/75; 14 Zilhicce 1301/5 Ekim 1884. 96/44; 22 Zilkade 1311/27 Mayıs 1894. 313/89; 27 Zilhicce 1326/20 Ocak 1909
Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y..PRK.ASK) 89/21; 2 Ramazan 1310/20 Mart 1893. Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ) 7/62; 29 Zilhicce 1300/31 Ekim 1883.
Yıldız Perakende Evrakı Elçilik, Şehbenderlik Ve Ataşemiliterlik (Y.PRK. EŞA) 9/5; 12 Cemaziyelâhir 1306/13 Şubat 1889.
Yıldız Perakende Evrakı Yaveran ve Maiyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK. MYD)
1/46; 14 Rebiyülevvel 1297/25 Şubat 1880.
Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti (YRK.BŞK)
37/22; 19 Muharrem 1312/23 Temmuz 1894.
Sadaret'e Ait Belgeler
Sadaret Amedî Kalemi Belgeleri(A.AMD)
81/41; 7 Rebiyülevvel 1274/26 Ekim 1857.
Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM)
382/13; 12 Muharrem 1284/16 Mayıs 1867.
Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret Ve Devâir Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT.NZD)
51/72; 3 Cemaziyelâhir 1268/25 Mart 1852.
358/21; 6 Muharrem 1278/14 Temmuz 1861.
361/77; 30 Muharrem 1278/7 Ağustos 1861.
Bâb-ı Alî Evrak Odası (Arşivi) Belgeleri (BEO)
31/2266; 16 Zilhicce 1309/12 Temmuz 1892.
81/6058; 11 Rebiyülevvel 1310/3 Ekim 1892.
96/7181; 5 Rebiyülâhır 1310/27 Ekim 1892.
252/18884; 24 Muharrem 1311
486/36427; 1 Rebiyülâhır 1312/2 Ekim 1894.
725/54361; 20 Recep 1313/6 Ocak 1896.
Nezaretlere Ait Belgeler
Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT)
134/2537; 16 Cemaziyelâhir 1319/20 Eylül 1901.
818/36; 19 Zilkade 1321/6 Şubat 1904.
1258/92; 5 Cemaziyülevvel 1326/5 Haziran 1908.
1825/79, 25 Şaban 1308/5 Nisan 1891.
1957/11; 7 Zilkade 1309/3 Haziran 1892.
2040/110; 21 Cemaziyelâhir 1310/10 Ocak 1893.
2225/54; 17 Rebiyülevvel 1317/26 Temmuz 1899.
2784/95; 13 Rebiyülevvel 1327/4 Nisan 1909.
2851/15; 19 Cemaziyülevvel 1327/8 Haziran 1909.
Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH.TMIK.M)
138/58; 9 Zilkade 1320/7 Şubat 1903.
Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT)
18/7; 19 Safer 1291/7 Nisan 1874.
79/76; 4 Cemaziyülevvel 1300/13 Mart 1883.
456/13; 9 Rebiyülevvel 1317/18 Temmuz 1899.
556/49, 18 Muharrem 1319/7 Mayıs 1901.
Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi (HR.MKT)
306/73; 26 Safer 1276/24 Eylül 1859.
329/27; 22 Şaban 1276/15 Mart 1860.
Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO)
109/69; 6 Aralık 1880.
429/70; 12 Ocak 1858. İradeler
Dâhiliye Nezareti İradeleri (İ.DH)
1218/95390; 29 Recep 1308/10 Mart 1891.
Hariciye Nezareti iradeleri (İ.HR)
162/8653; 10 Rebiyülâhır 1275/17 Kasım 1858.
163/8719; 5 Cemaziyülevvel 1275/11 Aralık 1858.
169/9131; 6 Zilhicce 1275/7 Temmuz 1859.
284/17694; 28 Şevval 1298/23 Eylül 1881.
Meclis-i Vâlâ İradeleri (İ.MVL)
103/2246; 15 Şaban 1263/29 Temmuz 1847.
502/22711; 29 Rebiyülevvel 1280/13 Eylül 1863.
Maliye Nezareti İradeleri (İ.ML)
11/1312/S-07; 18 Safer 1312/21 Ağustos 1894.
Taltif at İradeleri (İ.TAL) UKM)
21/1310/Za-058; 6 Zilkade 1310/22 Mayıs 1893.
27/1311/M-l23; 19 Muharrem 1311/2 Ağustos 1893.
40/13 ll/C-007, 1 Cemaziyelâhir 1311/10 Aralık 1893.
61/1312/Ra-074; 16 Rebiyülevvel 1312/1 Eylül 1894.
Hususî İradeler (İ.HUS)
15/131 l/S-142; 23 Safer 1311/5 Eylül 1893.
17/131 l/R-064; 13 Rebiyülahır 1311/24 Ekim 1893.
Çeşitli Kurumlara Ait Belgeler
Meclis-i Vâlâ Riyaseti Belgeleri (MVL)
852/102; 25 Recep 1279/16 Ocak 1863.
Şûra-yı Devlet Belgeleri (Ş.D)
2421/15; 28 Safer 1297/10 Şubat 1880.
B. Araştırma-Inceleme Eserleri
Aksoy, Yeliz, Tarihte Osmanlı Bilim ve Teknolojisi, Karma Kitapları, İstanbul 2008.
Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991.
Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK Yayınları, Ankara 2003.
Basalla, George, Teknolojinin Evrimi, çev. Cem Soydemir, TÜBİTAK, Ankara 2008.
Davison, Roderic H., Osmanlı Imparatorluğünda Reform, çev. Osman Akın-hay, Papirüs Yayınevi, I, İstanbul 1997.
DİE, Türkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara 1973.
Eldem, Edhem, İftihar ve İmtiyaz: Osmanlı Nişan ve Madalyaları Tarihi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2004.
Heard, Brian J., Handbook of Firearms and Ballistics (Examining and Interpreting Forensic Evidence), Oxford 2008.
Hirş, E., Fikri ve Sınaî Haklar, Ankara 1948.
İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlılar ve Bilim (Kaynaklar Işığında Bir Keşif), Etkileşim Yayınları, İstanbul 2010.
İnalcık, Halil, Osmanlı imparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), Eren Yayıncılık, İstanbul 1996.
Kahya, Esin, "Onsekiz ve Ondokuzuncu Yüzyıllarda Genel Çizgileriyle Osmanlılarda Bilim", Erdem, III/8, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987, s.491-517.
Kal'a, Ahmet - İnce, İrfan, Alameti Fârikadan Markaya, TPE Yayın No: 23, Ankara 2009.
Kal'a, Ahmet, ihtira Beratı'ndan Patent'e, Alâmet-i Fârika'dan Markaya Türk Sınai Mülkiyet Hakları Tarihi, TPE Yayın No: 1, Ankara 2008.
Kalça, Mine, Tarihteki Ünlü Buluşlar ve Mucitleri, İstanbul 2008.
Karal, Enver Ziya, "Tanzimattan Evvel Garplılaşma Hareketleri (1718-1839)", Tanzimat, I, MEB Yayınları, İstanbul 1999, s. 13-30.
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, V, TTK Yayınları, Ankara 1999.
Kazancıgil, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2007.
Lewis, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, TTK Yayınları, Ankara 2004.
Reid, Struan-Fara Patricia, Leonardo'dan Edison'a Mucitler, çev. Necmi Buğdaycı, TÜBİTAK, Ankara 2010,
Soyak, Alkan, "Fikri ve Smaî Mülkiyet Hakları: Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Goü'ler Açısından Önemi", Legal Fikri ve Sınaî Haklar Dergisi, sy.l, İstanbul 2005, s. 11-30.
Tekeli, İlhan-İlkin, Selim, Osmanlı Imparatorluğu'nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK Yayınları, Ankara 1999.
Türk Patent Enstitüsü (TPE), Beşinci Yılında Türk Patent Enstitüsü, TPE Yayın No: 21, Ankara 1999.