Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda Karayolu Ulaşımını ve Nakliyatı Etkileyen Faktörler (1500-1800)

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki karayolu ulaşımı ve taşımacılık işlemlerinin hangi koşullar altında gerçekleştiğini ortaya koymayı hedefleyen bu makalede özellikle dört noktanın önemli olduğu vurgulanmıştır. İlk olarak yolların durumu ele alınmıştır. İmparatorlukta yol yapımı ve onarımı ile doğrudan doğruya ilgilenen kurumlar bulunmadığı için bu işler vakıflar, derbentçiler, kaldırımcılar ve köprücüler gibi örgütler aracılığıyla yürütülmekteydi. Yine de yolların bakımı ve zor iklim koşullarında açık tutulması özellikle savaş zamanlarında zahire ve asker nakliyatının aksamadan yürütülmesi devletçe önemsenen bir husustu. Bu amaçla menzillerin bakım ve onarımı ihmal edilmemeye çalışılmış, yolların güvenliğini sağlamak için kale örgütünden yararlanılmıştır. Üzerinde durulan ikinci nokta güvenliktir. Ulaşım ve ticareti engelleyen unsurların başında yol güvenliğinin ortadan kalkması gelmektedir. Bu durumun farkında olan Osmanlı Devleti, haberleşme ve ticaretin aksamadan sürdürülmesi amacıyla bazı tedbirler almış, kervansaray, derbent, kale gibi birimler inşa ettirmiştir. Günde ancak 30- 40 kilometrelik bir mesafenin kat edilmesine olanak veren Osmanlı ulaşım teknolojisi ile bu kuruluşların bulundukları uzaklıklar arasında bir uyum bulunmaktadır. Söz konusu hız ve zaman ölçüsüne göre ana güzergâhlarda oluşturulan kervansaray, derbent ve menziller aracılığıyla devlet otoritesi ve güvenlik sağlanmaya çalışılmıştır. Yetersiz ulaşım araçları ile dar yollarda yapılan taşımacılık, özellikle kış mevsiminde iklim koşullarından olumsuz yönde etkileniyordu. Böyle zamanlarda ulaşım ve nakliyat durma noktasına geliyor ya da taşıma fiyatlarının yükselmesine neden oluyordu. Kar ve yağmurun çamur deryasına çevirdiği yollara saplanıp kalan hayvanlar ve arabaların taşıdığı malların zamanında ve istenilen yere ulaştırılamaması birçok kötü sonucun doğmasına neden olabiliyordu. Özellikle savaş dönemlerinde ordunun lojistik ihtiyaçlarının karşılanmasında hayati öneme sahip olan hayvanların ilerleyememesi, hatta zaman zaman telef olmaları ordunun yürüyüşünün yavaşlamasına, daha da kötüsü seferlerin ertelenmesine bile yol açabiliyordu. Ulaşım hizmetlerinde kullanılan at, deve, katır gibi hayvanlar ile araba benzeri araçların ihtiyaç duyulan miktarda sağlanamaması, bu araştırmada ele alınan ulaşım ve nakliyatı etkileyen olumsuz faktörlerin sonuncusudur. Bu durumun çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Hayvanlar arasında baş gösteren salgın hastalıklar, devletin aşırı talepleri ya da düşük fiyat teklifi, savaşlar, bahsedilen nedenlerden bazılarıdır. Osmanlı yönetimi, sahip olduğu teknolojik imkânlarla yukarıda bahsedilen sorunlara çözüm üretmeye çalışmışsa da yeterince başarılı olamamış, özellikle 18. yüzyıldan sonra bu konuda Avrupa ülkelerinin gerisinde kalmıştır.

Factors Affecting Land Transportation and Carrying in the Classical Period (1500 - 1800)

It is particularly emphasized four important points in this article aiming to reveal under what conditions the road transportation and transportational operations were carried out in the Ottoman Empire. First, the condition of the roads is discussed. Since there were no institutions directly interested in road construction and repair in the Empire, these works were carried out by the organizations such as, foundations, derbendjies, paviours and bridge builders. Nevertheless maintaining the roads and keeping them in open in difficult climatic conditions, carrying out grain and soldier transportation especially in the wartime without delay are all important for the state. For this purpose, the maintenance and repair of Menzils (billets) were not to be neglected and the castle organization has been used to ensure the safety of the roads. The second emphasized point is the security. Lack of road safety is one of the elements that stop transportation and trade. Being aware of this situation, the Ottoman Empire took some measures in order to keep communication and trade continue and built units such as caravanserai, derbend and fortress. There is a harmony between the Ottoman transportation technology that allows a distance of only 30-40 kilometres per day and the distances of these institutions. According to the mentioned speed and time, the state authority and security were tried to be provided through the caravanserai, derbent and menzil established on the main routes. Transportations in narrow road with inadequate transportation means were adversely affected by climatic conditions, especially during winters. At such times, transporta654 ABSTRACTS ABSTRACTS 655 tion and carriage came to a halt or caused rising on transportation prices. Not carrying the goods in time and desired place by animals and carriages that stuck in the roads, turned into very muddy places by snow and rain, could have caused many negative results. Not going of animals who had vital reserves in meeting the logistical needs of the army especially during wartime, even occasionally their being wasted, could cause the march of the army to slow down and even postponement of military expeditions. Failure to provide horses, camels, mules and car-like vehicles used in transportation services in the required amount is the last of the negative factors affecting the communication and transportation discussed in this research. There are several reasons for this. Epidemic diseases among animals, the state's extreme demands or low price offer and wars are some of the mentioned reasons. Although the Ottoman government tried to solve the above mentioned problems with its technological possibilities, it had not been successful enough, lagged behind the European countries especially after the 18th century.

Keywords:

Ottoman, transport, conveyance, roads transportations vehicles,

PDF

___

7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569), I, Özet-Transkripsiyon-İndeks,Başbakanlık Arşivler Genel Müdürlüğü, Ankara 1998.
Yazıcı, Nesimi, “Tanzimat’ta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı”, OTAM, Sayı: 3,Ankara 1992, ss. 333-377.
ağcı, Zübeyde Güneş, “Hac ve Askeri Yol Üzerinde Bir Menzil: Adana Menzili”,Çukurova Araştırmaları Dergisi, I/1, Kış 2015, ss. 58-74.
White, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi, Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, (Çev).Nurettin Elhüseyni, Alfa Basım Yayım, İstanbul 2013.
Ünver, A Süheyl, "Dördüncü Sultan Murad’ın Revan Seferi Kronolojisi, 1635",Belleten, C. XVI, Sayı: 64, Ankara 1952, ss. 547-576.
Ülker,“XVII. ve XVIII. Yüzyıllar İpek Ticaretinde İzmir’in Rolü ve Önemi”,İÜEF Tarih Araştırma Merkezi, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, ss. 327-341.
Ülker, XVII-XVIII. Yüzyıllarda İzmir Şehri Tarihi I, Ticaret Tarihi Araştırmaları, İzmir1994.
Ülker, Necmi, “İzmir Şehir Hayatını Tehdit Eden Kanun Dışı Eylemler, 1688-1740”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Münir Aktepe’ ye Armağan, Sayı: 15, İstanbul 1997, ss.145-166.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatından Kapıkulu Ocakları II, TTK, 3. Baskı,Ankara 1988.
Turan,Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları, Bilgi Yayınevi, 2. Baskı, Ankara 1997.
Turan, Şerafeddin, “Silahtar”, İA, C. X, İstanbul 1993, ss. 640-643.
Tebly, Karl, Dersaadet'te Avusturya Sefirleri, (Çev). Selçuk Ünlü, Kültür ve Turizm
Taylor, G., The Transportation Revolution 1815-1860, Vol. IV, New York 1966.
Tavernier, J. B., XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat, (Çev). Ertuğrul Gültekin, Tercüman Yayınları, İstanbul 1980, ss. 26-27.
Taeschner, Franz, Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı, (Çev). Nilüfer Epçeli,(Ed). Yücel Öztürk, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2010.
Su, Kamil, Balıkesir ve Civarında Yürük ve Türkmenler, Balıkesir Halkevi Yayınları,Balıkesir 1938.
Steensgaard, Niels, The Asian Trade Revoluation of the Seventeenth Century, The East India Companies and the Decline of the Caravan Trade, The University of Chicago Press, Chicago and Landon 1974.
Sertoğlu, Midhat, Osmanlı Tarih Lügati, Enderun Kitabevi, 2. Baskı, İstanbul 1986
Raymond, Andre, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, (Çev). Ali Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstanbul 1995.
Özveren, Eyüp, “Bir Kitle İletişim Aracı Olarak Kervan Ticareti”, Kültür ve İletişim, 1/1, Kış 1998, Ankara 1998, ss. 31-52.
Öztürk, Mustafa, “XVIII. Yüzyılda Antakya ve Çevresinde Eşkıyalık Olayları”, Belleten, C. LIV, Sayı: 211, Ankara 1991, ss. 963-993.
Ortaylı, İlber, “Devenin Taşıma Maliyeti Eğrisi Üzerine Bir Deneme”, Ankara Üniversitesi SBFD, XXVIII/1-2, Ankara 1974, ss. 181-190
Orhonlu,“Bayram Paşa Kervansarayı”, Vakıflar Dergisi, X, Ankara 1973, ss. 199- 218.
Orhonlu,Osmanlı İmparatorluğunda Derbent Teşkilatı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1990.
Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım, (Der). Salih Özbaran, İzmir 1984.
Mustafa Nuri Paşa, Netayic-ül-Vukuat, C. I-II, (Yay. Haz). Neşet Çağatay, TTK, Ankara 1979.
Murphey,“17. Yüzyılda Via Egnetia Boyunca Görülen Ticaret Örüntüleri”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnetia (1380-1699), (Çev). Özden Arıkan-Ela Güntekin-Tülin Altınova, (Ed). Elizabeth A. Zachariadou, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999, ss. 191-214.
Murphey, Rhoads, The Functioning Of The Ottoman Army Under Murad IV (1623- 1639/1032-1049): Key To The Understanding Of The Relationship Between Center And Periphery in Seventeenth-Century TURKEY, Volume I, Chicago, I llinois, March 1979.
Miroğlu, İsmet, “Osmanlı Yol Sistemine Dair”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Münir Aktepe’ye Armağan, Sayı: 15, Sene: 1995-1997, İstanbul 1997, ss. 241-452.
Marcus, Abraham, Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Kenti Halep, (Çev). Mehmet Emin Baş, Küre Yayınları, İstanbul 2013.
Küçükdağ, Yusuf, Lale Devri’nde Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya 1989.
Karagöz, Mehmet, “XVIII. Yüzyılın Başlarında Malatya ve Çevresinde Eşkıyalık Hareketleri”, OTAM, Sayı: 5, Ankara 1994, ss.193-207.
İlgürel, Sevim, “Abdurrahman Hibrî’nin Menâsik-i Mesâlik’i”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 6, İstanbul 1975, ss. 111-128.
Heaton, Herbert, Avrupa İktisat Tarihi, İlkçağdan Sanayi Devrimine, (Çev). M. A Kılıçbay, İmge Kitabevi, Ankara 1995,
Halaçoğlu,Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller), PTT Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2002.
Halaçoğlu, Yusuf, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul 1981, ss. 123-132.
Halaçoğlu, Yusuf, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar”, Osmanlı Araştırmaları, II, İstanbul 1981, ss. 123-132.
Güçer,“XVI.-XVIII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nun Ticaret Politikası”, Türk İktisat Tarihi Yıllığı, Sayı: 1, Yıl: 1987, İstanbul 1988, ss. 1-128.
Güçer, Lütfi, XVI-XV1I. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1964.
Güler, İbrahim, “XVIII. Yüzyılda Orta Karadeniz Bölgesinde Eşkıyalık Hareketleri”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), XV, İstanbul 1995, ss. 191-198.
Griswold, William J., Anadoluda Büyük İsyan 1591-1611, (Çev). Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
Genç, Mehmet, “18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000, ss. 211-225.
Faroqhi Hacılar ve Sultanlar (1517-1658), (Çev). Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
Faroqhi “Onyedinci Yüzyılın İkinci Yarısında Devecilik ve Anadolu Göçebeleri (Danişmendli Mukataası )”, IX. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, TTK, Ankara 1988, ss. 923-932.
Faroqhi, Suraiya, “Camels, Wagons and The Ottoman State in The Sixteenth and Seventeenth Centuries”, The Institute of Middle Eastern Studies, 14 (1982), ss. 523-539.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. III, (Yay. Haz). Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2006.
Eskin, Şekip, Posta, Telgraf ve Telefon Tarihi, Ulusal Matbaa, Ankara 1942.
Ertaş,“XVIII. Yüzyıl Başlarında Rumeli’deki Menzillerin Askerî Fonksiyonları, Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1, Manisa 1997, ss. 91-98.
Ertaş, “Bir Seyyahın Gözüyle Osmanlı Yolları”, Evliya Çelebi Atlası, (Ed). Coşkun Yılmaz, Bahçeşehir Üniversitesi Medeniyet Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2012, ss. 456-459.
Ertaş, “Savaşlarla Şekillenen Yollar: Osmanlı Devleti’nde Yol Sistemi”, CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri, C. I, İzmir 2011, ss. 625-652.
Ertaş, “18. Yüzyılda Bir Osmanlı Eşkıyası: Sarıbeyoğlu Mustafa”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiriler I, Denizli 2007, ss. 399-411.
Ertaş, Mehmet Yaşar, “İstanbul-Şam Hac Güzergâhındaki Menzil Külliyelerinin Bakım ve Onarımı (1729-1732)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 15, İstanbul 2006, ss. 1-24.
Çetin, Emrah, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Karayolu Ulaşımı, AÜ SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2013.
ÇaDergisi, XV/26, Ankara 1991, ss. 153-167. dırcı,Tanzimat Döneminde Karayolu Yapımı”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları
Çadırcı, Musa, “Tanzimat Döneminde Karayolu Ulaşımı (1840-1876)”, II. Türk Bilim Tarihi Sempozyumu, Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaşım Teknikleri, İstanbul 1989.
Crouzet, François, L’Economie Britannique et Le Blows Continantale (1806-1813), C. II,Paris 1987.
Craven, Elisabeth, 1786'da Türkiye, (Çev). Reşat Ekrem Koçu, Çığır Kitabevi, İstanbul 1939.
Bulliet, Richard W., The Camel and the Wheel, Harward University Press, Cambridge Massachusets London, England, 1977.
Bilgin, Arif, Osmanlı Saray Mutfağı, Kitabevi, İstanbul 2004.
Berov, Ljuben, “Transport Costs and Their Role in Trade in the Balkan Lands in the 16th-19th Centuries”, Bulgarian Historical Review, 3. Year (1975), No: 4, ss. 74-98.
E. Şükrü Batmaz, Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Anadolu’da Kalelerin İdarî ve Askerî Fonksiyonları, Ankara Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Y. Lisans Tezi, Ankara 1989.
Baron W. Wratislaw, Baron Wratislaw’ın Anıları, 16. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu'ndan Çizgiler, (Çev). M. Süreyya Dilmen, Milliyet Yay. 2. Baskı, İstanbul Eylül 1996.
Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (Çev). Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
Aynural, Salih, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları- Zahire Ticareti (1740-1840), Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstanbul 2001.
Andreasyan, Hrand D., Polonyalı Simeon Seyahatnamesi 1608-1619, İÜEF Yayınları,İstanbul 1964
Armağan, A. Latif, “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergâhı ve Menziller (Menâzilü’l-Hacc)”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı: 20, İstanbul 2000, ss. 82-100.
Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, “Celali İsyanları”, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2013
Ahmet Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200),İstanbul 1930.
Adana Ş.S. No: 6 ve 17; Amasya Ş. S. No: 39; Konya S. S. No: 17; Tokat Ş. S. No: 34.
Milli Kütüphane Şer’iyye Sicilleri Arşivi
Müteferrik Defterler No: 36829
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD) No: 2964, 4259 ve 9897.
Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D. BŞM) No: 1665 ve 7953.
Cevdet Maliye (C. ML) No: 17057.
Cevdet Darphane ve Meskûkât No: 326.
Cevdet Dahiliye (C. DH) No: 1579.
Cevdet Askeriye (C. AS) No: 12922, 31288 ve 33434.
Bâb-ı Defterî Mevkûfât Kalemi (D. MKF), No: 27542 ve 28108.
Divan (Beylikçi) Kalemi Defterleri (A. DVN) No: 1665