İngiltere Tercümanları ve 1758 Tercüman Reformu

Ticaret uluslararası ilişkilerin en eski ve en önemli konularından biridir. Avrupalı bir devletin tüccarlarının Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde serbestçe ticaret yapabilmesi için Osmanlı devletinin söz konusu Avrupalı devlete ahidname-i hümayun vermiş olması ya da bu tüccarların ahidname sahibi bir devletin bayrağı altında hareket etmesi gerekliydi. Ahidname sahibi devletler İstanbul’da büyükelçilik, önemli Osmanlı liman kentlerinde de konsolosluklar açabiliyorlardı. Hem elçiler hem de konsoloslar çalışmalarını yürütebilmek için Osmanlı gayrimüslimlerinden tercüman tayin ediyorlardı. Ticaret veya vergi muafiyeti gibi amaçlarla tercümanlara tanınan imtiyazlardan yararlanmak isteyen ancak yabancı dil bilmeyen kişiler de tercüman olarak atanmaya ve tercüman beratı satın almaya başladılar. Böylece “dragoman”, “fahrî dragoman” kavramları ortaya çıktı. Bu durumu engellemek isteyen Osmanlı yöneticileri tercümanlar konusunda reform girişimlerinde bulundular. Bu çalışmanın amacı öncelikle “dragoman” ve “fahrî dragoman” kavramlarını İngiltere himayesinde faaliyet gösteren tercümanlar temelinde ele almak ve 1758 yılında yapılan tercüman reformunun İngiltere elçilik ve konsolosluk tercümanlarını nasıl etkilediğini Osmanlı bakış açısıyla incelemektir.

The Dragomans of the Britain and the Dragoman Reform of 1758

The commerce is one of the oldest and most important topics of the international relations. When the merchants of the European nations wanted to trade in the Ottoman Empire, either their state had to have ahd-name (capitulation) granted by the Ottomans or those merchants had to travel under the flag of the European nations having ahd-name. Having gained the ahd-name or capitulation from the Ottomans the European nations set up their embassies and consulates organizing the commercial activities in the Ottoman Empire. Both the ambassadors and consuls employed the Ottoman non-Muslim subjects understanding Turkish and the European languages as the dragoman, in that they did not know Turkish. Since these dragomans had some privileges, some Ottoman non-Muslim subjects preferred to have dragomanshipberat. They did not know foreign language, but wanted to trade and benefit the privileges of the dragomanshipberat. This situation led to the emergency of the conceptions of the “dragoman” and “honorary dragoman”. The aim of this study is to examine the conceptions “dragoman” and “honorary dragoman”; to evaluate the 1758 Dragoman Reform and to explain how this reform affects the dragomans of the British Embassy and consulates.

Keywords:

Capitulation, British Consuls, British Ambassador, Dragoman Trade,

PDF

___

Arşiv Kaynakları A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Düvel-i Ecnebiye Defterleri (DED)
İngiltere Nişan Defteri, No:35/1.
İngiltere Hadariye Defteri, No:10.
Danimarka Ahidname Defteri, No:11/1.
İngiltere Mahlut Defteri, No:36/2
B. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Divan-ı Hümayun Ahkâm Defterleri 2. Numaralı Mora Ahkâm Defteri.
C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Belgeleri
Fon Kodu: C. HR.Dosya No:19, Gömlek No:938,
Fon Kodu: TS.MA.d, D.5393.0001.00.
Fon Kodu: A.DVN.DVE.(3), Dosya No:81, Vesika No:40.
Kitap ve Makaleler
Akgün, Seçil-Kulu, M. Mustafa, "İngiltere Devlet Arşivi Belgeleri Işığında XIX. yüzyıl Sonunda İstanbul'da İngiltere Büyükelçiliği'nde Dragomanlar", XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara:11-15 Eylül 2006, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010, s.1857 1870.
Bağış, Ali İhsan, Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslimler, Turhan Kitabevi Yayınları, 2.bs., Ankara 1998.
Balcı, Sezai, Osmanlı Devleti'nde Tercümanlık ve Bâb-ı Ali Tercüme Odası, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ Tarihi) Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2006.
Bayraktar, Hilmi, "XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Halep Eyaleti'nde Yabancı Devlet Konsolosluklarının 'Himâyân' Suistimalleri", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Şubat 2000/01, S.24, , s. 1-9.
G. R. Berridge, British Diplomacy in Turkey, 1583 to the Present, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden-Boston 2009.
Boogert, Mauritis H. Van den, "European Partonage in the Ottoman Empire Anglo-Dutch Conflicts of Interest in Aleppo (1703-1755)", s.187-221, Alastair
Hamilton, Alexander H. De Groot, Mauritis H. Van Den Boogert (Eds), Friends and Rivals in the East, Brill, leiden-Boston-Köln 2000.
_____, Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi, çev. Ali Çoşkun Tuncer, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
Çiçek, Kemal, "Osmanlı Devletinde Yabancı Konsolosluk Tercümanları", Tarih ve Toplum, Cilt:25, Şubat 1996, S.146, s.17-23.
_____, "Diplomat, Banker ve Tüccar:18 Yüzyıl Başlarında Larnaka'da Para Ticareti ve Yabancı Sermaye", Osmanlı Araştırmaları, 2001, S.21 s. 269-283.
Demiryürek, Mehmet, "The Legal Foundations of the Commercial Relations Between The Ottomans and Neapolitans", Bilig, Spring 2014, S.69. s. 53-74.
_____,"Osmanlı Döneminde Yabancı Konsolos, Konsolos Tercümanı ve Tercüman Hizmetkârlarının Serbest Dolaşım Belgeleri: Beratlar ve Yol Emirleri", Kebikeç, , S.30, s. 87-102.
Groot, Alexander H.de, The Netherlands and Turkey: Four Hundred Years of Political, Economical, Social and Cultural Relations, Printed by Artpres, İstanbul 2007.
Goffman, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu'nda İngilizler 1642- 1660, çev. Ayşe Başçı Sander, Sabancı Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2001.
İnan, Kenan, "Osmanlı Döneminde Yabancı Elçilik ve Konsolosluklarda Görevli Tercümanların Statüleri", Tarih ve Toplum, 1996, cilt:26, S.154, s. 196-201.
Kocabaşoğlu, Uygur, Majestelerinin Konsolosları, İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
Laidlaw, Christine, Levant'taki İngilizler, çev. Hakan Abacı, Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti, İstanbul 2014.
Larpent, George, Türkiye'nin Bir Asrı, çev. Esma Selçuk Demir,Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2013.
Lewis, Bernard, Babil'den Dragomanlara, çev. Ebru Kılıç, Kapı Yayınları, İstanbul 2008.
Marmara, Rinaldo, "16-19. YY İstanbul Levanten Tercümanlar", Toplumsal Tarih, Şubat 2007, S.158, , s. 62-65.
Muahedat Mecmuası, c.1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008.
Muahedat Mecmuası, c.2, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008.
Mustafa Kesbî, İbretnümâ-yı Devlet, Haz: Ahmet Öğreten, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2002
Orhonlu, Cengiz, "Tercüman", İslâm Ansiklopedisi, cilt.12/1, İkinci basılış, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, s. 175-181.
_____, "Osmanlı Devletinde Tercümanlık", Atatürk Konferansları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1975, s. 13-25.
Polatçı, Türkân, Osmanlı Diplomasisinde Oryantalist Memurlar, Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş., Ankara 2013.
_____, "Osmanlı Devleti'nde Sefaret Tercümanları", Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Samsun 2009.
Şahin, Gürsoy, "Osmanlı Devleti'nde Ermeni Tercümanlar", Ermeni Araştırmaları, , S.30, s.59-83. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti'nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
Veinstein, Gilles, "Osmanlı Yönetimi ve Tercümanlar Sorunu", Osmanlı, Ed. Güler Eren, Cilt:6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.256-263.
Wood, Alfred C., A History of the Levant Company, Frank Cass & Co Ltd, Second Impression, London and Liverpool 1964.
_____, "The English Embassy at Constantinople 1660-1762", English Historical Review, No: XL (XLX), 1925, s. 533-561.
Yalçınkaya, M. Alaaddin, "Sir Robert Ainsle'nin İstanbul Büyükelçiliği (1776-1794), Osmanlı Araştırmaları, S. XXXI, 2008. s. 127-159.
Yazar, Hakan, "2 Numaralı Mora Ahkâm Defterine Göre Osmanlı İmparatorluğu'nda İngilizler (1717-1750)", Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Tarih Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Temmuz 2014.