İlhanlı Hükümdarlarının İslam'a Girmesinde Rol Alan Türk Sufileri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri

İlhanların ve İlhanlı aristokrasisinin İslam'a girmeleri çok boyutlu, karmaşık ve bir makale dahilinde izah edilemeyecek bir süreçtir. Onların İslam'a geçişlerinde Türk popüler dini şahsiyetlerin önemi bilinmekte ve sık sık vurgulanmaktadır. Ancak, bu konu üzerinde etraflıca bir çalışma henüz yapılmamıştır. Makalede, bu konunun genel bir çerçevesi çizilmeye çalışılmış; İlhanların İslam'a dönmelerinde önemli rolleri bulunduğu açık bazı Türk sufi şeyhleri, tarihi perspektifte ele alınmıştır. Makale, ilk olarak, hagiografi tarzındaki bazı eserler çerçevesinde popüler sufi şeyhlerin Moğollar ile ilişkilerine dair rivayetleri takdim etmektedir. Efsanevi mahiyete sahip bu malumatın takdimi ardından, İlhanlılar üzerindeki dini nüfuzları belirgin olan; kaynaklarda, haklarında tutarlı bilgiler bulunan Türk sufi şahsiyetlerinin tasvirine girilmektedir. İlhanlar üzerindeki siyasi ve kültürel etkileri bağlamında, biyografilerini ve faaliyetlerini inceleyeceğimiz şahsiyetlerin başında Kemal el-Din 'Abd el-Rahman Kevaşi/Rafi'i gelmektedir. Bu şeyh, İlhan Tegüder'in (1282-1284) İslam'a dönmesinde ve sonrasında büyük rol oynamış; hem kültürel, hem de siyasi manada bu İlhan dönemine damgasını vurmuştur. İlhan Ahmed Tegüder'in, hürmetinden ötürü, baba diye hitab ettiği bu şeyhin saray çevresindeki nüfuzu ve İlhanlı-Memluk ilişkilerindeki pozisyonu, makalenin ana konularındandır. Kalenderi şeyhi Babi Ya'kub'un müritlerinden olan İşan Hasan Mengli (Menli) de, İlhan Ahmed Tegüder'in çevresinde bulunan bir diğer önemli heterodoks Türk sufi şeyhidir. İlhan Ahmed Tegüder'in karındaş diye hitab ettiği Mengli, bu dönem İran'ında önemli derecede dini-siyasi nüfuza sahip Zahidiler ile mücadeleye girişecek ve İlhanı da bu yönde etkileyecekti. İlhan Gazan'ın (1295-1304) İslamiyet'i kabulünde etkin Türk şahsiyetlerden Sa'd el-Din Kutluğ Hace Halidi Kazvini de, kaynaklar ışığında tanıtılmıştır. Bir sufi şeyhi olmasa da Gazan Han üzerinde kültürel-dini etkisi bulunan Emir Nevruz, ayrıca analize tabi tutulmuştur. Makalede, Gazan Han'ın İslam'a dönmesini ve bu dinde kalmasını mümkün kılan, ılımlı İslam anlayışının şeri'a adına ürettiği ara formüller de ayrıca konu edilmiştir.

The Role of the Turkish Sufis in the Islamization of the Ilkhans: The Ilkhan Tegüder And Ghazan Khan Periods

The Islamization of the llkhans and the Ilkhanid aristocracy is a multi-faceted and complex process that cannot be fully explained in a single article. The importance of the Turkish popular religious figures in the conversion of the Ilkhans to lslam is known and frequently emphasized; however, a comprehensive study on the subject is stili yet to be made. This article tries to draw a general picture of the subject, undertaking the Turkish sufi sheiks who clearly had an important role in the Ilkhan's acceptance of Islam as well as the historical perspective of the matter. First, the article introduces stories involving the relationship the popular sufi sheiks had with the Mongols, setting out from certain hagiography work. After presenting the information which is ofa legendary context, it then continues to describe the Turkish sufi figures, a subject matter which there is consistent information within the sources and who are known to have religious influence over the Ilkhans. Kamal al-Din 'Abd al-Rahman KawashI/Rafi'i is the leading name amongst the figures whose biographies and activities are to be examined in respect to their political and cultural effect over the Ilkhans. The sheik 'Abd al-Rahman played a significant role on llkhan Tegüder's (1282-1284) conversion to Islam and the period that followed, thus leaving a mark on the Ilkhan period in the cultural and political sense. The main topics of the article involve the influence of the sheik, whom Ilkhan Ahmad Tegüder addressed as baba (father) as a sign of his respect, within the palace and his stance in the Ilkhanate-Mamlük relations. Ishan Hasan Mangli (Manli) who had been a disciple of the Qalandari Sheik Babi Ya'kub was also another important heterodox Turkish sufi sheik within the immediate circle of Ilkhan Ahmed Tegüder. Mangli whom Ilkhan Ahmad Tegüder referred to as qarindash (brother) was to fight against the Zahidi's who had possessed great religious and political influence in Persia during that period. Sa'd al-Dın Kutlugh Khwaja Khalidi Kazwini, a Turkish figure effective in Ilkhan Ghazan's (1295-1304) conversion to Islam, is introduced in light of sources. Furthermore, even though not a sufi sheik, Amir Nawruz who had a religious and cultural influence over Ghazan Khan is also a subject of analysis. The article also presents the intermediate formulas which were devised on behalf of a shari'a which is of a moderate Islam understanding that brought about Ghazan Khan's acceptance of the religion and for him to continue living as a Muslim.

Keywords:

Mongol, Ilkhan, Islam, Sufism Iran,

PDF

___

‘Abd el-Allâh b. Fazl el-Allâh el-Şîrâzî Vassâf, Tecziyet el-Emsâr ve Tezciyet elA’sâr, Tahran 1269.
Baybars el-Devâdâr, Zubdet el-Fikre fî Ta’rîh el-Hicre, tah. Zubeyde Muhammed ‛Atâ, Şerike el-Medîne 1394.
Baybars el-Mansûrî, Kitâb el-Mülûkiyye fî el-Devlet el-Türkiyye, neşr. ‛Abd elHamîd Sâlih Hamdân, Kahire 1987.
Bedr el-Dîn Mahmûd el-‛Aynî, ‛Ikd el-Cumân fî Ta’rîh Ehl el-Zamân, M. Muhammed Emîn, Kahire 1977.
Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi), haz. İsmail E. Erünsal-Ahmet Yaşar Ocak, Ankara 1995.
Firdevsi-i Rûmi, Manzûm Hacı Bektâş Veli Vilâyetnâmesi, haz. Bedri Noyan, Aydın 1986.
Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999.
Halîl ibn Aybek el-Safedî, Kitâb el-Vâfî bi el-Vefeyât, tah. Ahmed ArnavûtTürkî Mustafa, Beyrut 2000.
Hamd el-Allâh Müstevfî Kazvinî, Târih-i Güzîde, tas. ‘Abd el-Hüseyin Nevâ’î, Tahran 1364.
_____________, Zafer-nâme, tah. Mansûre Şerefzâde-Mehdî Medâinî, Tahran 1388.
İbn el-Devâdârî, Kenz el-Durar ve Câmi‛ el-Gurar, tah. Ulrich Haarman, Kahire 1971.
İbn el-Sukâ‛î, Tâlî Kitâb Vefayât el-A‛yân, tah. Jacqueline Sublet, Dımaşk 1974.
İbn Hacer el-Askalânî, el-Durar el-Kâmine, fî A‛yân el-Mi’e el-Sâmine, Beyrut 1993.
Jahn, Karl, Geshichte Ġāzān Hān’s aus dem Ta’rīh-i Mubārak-i Ġāzānī des Rašīd al-Dīn Fadlallāh b. ‘İmād al-Daula Abūl-Hair, London 1940.
_____________, Ta’rīh-i Mubārak-i Ġāzānī des Rašīd al-Dīn Fadlallāh Abīl-Hair, Geshichte der Ilhāne Abāġā bis Gaihātū (1265-1295), Mouton-SGravenhage 1957.
Kemâl el-Dîn ‛Abd el-Rezzâk b. Ahmed İbn el-Fuvatî, el-Hevâdis el-Câmi’a ve el-Tecârib el-Nâf’a fî el-Mi’eti el-Sâbi‛a, neşr. Muhammed Rızâ eş-ŞebîbîMustafa Cevâd, Bağdâd 1351.
Kutb el-Dîn Mûsa b. Muhammed el-Yûnînî, Zeyl Mir’ât el-Zamân, Hyderabad 1960.
Muhyî el-Dîn İbn ‛Abd el-Zâhir, Teşrîf el-Eyyâm ve el-‛Usûr fî Sîret el-Melik elMansûr, tah. Murâd Kâmil-Ali el-Neccâr, Şerike el-Arabiyye el-Tibâ‛at ve el-Neşr 1961.
Nâsır el-Dîn Muhammed b. ‛Abd el-Rahîm b. el-Furât, Ta’rîh İbn el-Furât, tah. Konstantin Zurayk, Beyrut 1936.
Stéphannos Orbélian, Histoire de la Siounie, par. M. Brosset, SaintPétersbourg 1864. Şâfi b. ‛Alî el-Kâtib, Kitâb el-Fazl el-Mâsûr min Sîret el-Sultân el-Melik elMansûr, tah. ‛Ömer ‛Abd el-Selâm Tedmûrî, Sayda-Beyrut 1998.
Şems el-Dîn Ebî ‛Abd el-Allâh Muhammed b. İbrâhim b. Ebî Bekr el-Cezerî el-Kureşî, Ta’rîh Havâdis el-Zamân ve Enbâ’ihi ve Vefeyât el-Ekâbir ve elA‛yân min Ebnâ’ihi, tah. ‛Ömer ‛Abd el-Selâm Tedmurî, Beyrut 1998.
Şems el-Dîn Muhammed el-Zehebî, Tâ’rih el-İslâm ve Vefâyât el-Meşâhîr ve elA‛lâm, tah. ‛Ömer ‛Abd el-Selâm Tedmûrî, Beyrut 2000.
Şihâb el-Dîn Ahmed b. ‛Abd el-Vahhâb el-Nüveyrî, Nihâyet el-Erab fî Fünûn el-Edeb, tah. Mustafa Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz, Beyrut 2004.
Tevekkülî b. İsma‛îl Bezzâz (İbn-i el-Bezzâz Erdebilî), Savfet el-Safâ, tas. Gulâmrızâ Tabâtabâyî Mecd, Tahran 1376.
Thackston, W. M., Rashiduddin Fazlullah’s Jami’ut’t-Tawarikh: Compendium of Chronicles, (ed. Şinasi Tekin&Gönül Alpay Tekin), Duxbury 1999.
Algar, H., “Barāq Bābā” Encyclopedia of Iranica, Columbia 1988, c. 3, s. 754-575.
Allouche, Adel, “Ahmet T. Karamustafa, God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period, 1200-1550 (Salt Lake City: University of Utah Press, 1994). 170.”, Review in International Journal of Middle East Studies, XXIX/2 (May 1997), s. 279-280.
_____________, “Tegüder’s Ultimatum to Qalawun”, International Journal of Middle East Studies, 22/4 (November 1990), s. 437-446 (Türkçe tercümesi için bkz. “Tegüder’in Kalavun’a Ültimatomu”, çev. Mustafa Uyar, Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi, XLVI/1 [2007], s. 243–254).
Amitai, Reuven, “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42/1 (1999), s. 27-46.
_____________, “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 25 (2001), s. 15-43.
_____________, Mongols and Mamluks: the Mamlūk-Īlkhānid War, 1260-1281, Cambridge 1995.
_____________, “Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View from the Mamluk Sultanate”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 59 (1996), s. 1-10.
Âyetî, ‛Abd el-Muhammed, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, Tahran 1346.
Barthold, W., “Īshān”, Encyclopedia of Islam (Second Edition), Leiden 1978.
Bartlett, Robert, Trial by Fire and Water: the Medieval Judicial Ordeal, Oxford Oxfordshire: Clarendon 1986.
Bausani, A., “Religion Under the Mongols”, The Cambridge History of Iran, vol. 5, ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press 1968, s. 538-550 (Türkçe terc. “İlhanlı Hakimiyeti Zamanında İran’da Din”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 32 (Ankara 2002) s. 223-231).
Beyânî, Şîrîn, Dîn u Devlet der Îrân-i ahd-i Moğûl, Tahran 1381.
Boyle, A., “Dynastic and Political History of the Īl-Khāns”, The Cambridge History of Iran, vol. 5, ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press 1968, s. 303-421.
DeWeese, Devin, Islamization and Native Religion in the Golden Horde, Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania State University Press 1994.
_____________, “The Mashâ’ikh-i Turk and the Khojagân: Rethinking the Links 6 between the Yasavî and Naqshbandî sûfî Traditions”, Journal of Islamic Studies (Oxford), 7/2 (July 1996), 180-207.
Elias, Jamal J., “The Sufi Lords of Bahrabad: Sa'd al-Din and Sadr al-Din Hamuwayi”, Iranian Studies, XXVII/1/4, 53-75.
Erdem, İlhan, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XX/31 (200), 1-36.
Heissig, Walther, The Religions of Mongolia, Berkeley 1980.
Howorth, Henry Hoyle, History of the Mongols from the 9th to the 19th Century, London 1876.
Hüsâm el-Dîn, Hüseyin, Amasya Târîhi, İstanbul 1329-1332.
Istvan Vasary “History and Legend in Berke Khan’s Conversion to Islam,” ed. D. Sinor, Aspects of Altaic Civilization III, Bloomington 1990, 230- 52.
Jackson, P., “Arġūn Āqā”, Encyclopedia of Iranica, Columbia 1986.
Kanat, Cüneyt, “İlhanlı Hükümdarı Tegüder’in Müslümanlığı Kabulü ve Bunun Memlûk Devleti’ndeki Yankıları”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 12 (2002), s. 233-247.
Karamustafa, Ahmet T., God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period, 1200-1550, Salt Lake City: University of Utah 1994.
Lane, George, Early Mongol Rule in Thirteenth-century Iran: A Persian Renaissance, New York 2003.
Lewis, Bernard, “Barāú Bābā”, Encyclopedia of Islam (Second Edition), Leiden 1960, c. 4, 61-62.
Melville, Charles, “Pādishāh-i Islām: The Conversion of Sultān Mahmūd Ghāzān Khān”, Pembroke Papers, I (1990), s. 159-177.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Barak Baba”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1992.
_____________, “Bazı Menâkıbnâmelere Göre XIII-XV. Yüzyıllardaki İhtidâlarda Heterodoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), II (1981), s. 31-42.
_____________, “The Interpretation of Islam by the Turks Throughout the Historical Process”, The Peoples Speaking Turkish, Eds. Doğan KubanErgun Çağatay, Prestel 2007, s. 318-345
_____________, “Türk Halk İslamı: Tarihsel Temeller-İnanç Yapısı-Teolojik Karakter-Modernleşme Problemi”, Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası, İstanbul 2010, s. 171-195.
_____________, “Türk Heterodoksi Tarihinde ‘Zindîk’, ‘Hâricî’, ‘Rafizî’ ve ‘Ehl-i Bid’ât’ Deyimlerine Dair Bazı Düşünceler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, XII (1981-1982), 507-520.
_____________, Babaîler İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da Türk-İslam Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul 1996.
_____________, Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, Ankara 1992.
_____________, Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul 1996.
Özgüdenli, O. Gazi, Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gazan Han ve Reformları (1295-1304), İstanbul 2009.
Pfeiffer, Judith, “Reflections on a ‘Double Rapprochement’: Conversion to Islam among the Mongol elite during the early Ilkhanate” Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. Linda Komaroff. Brill: Leiden, (2006), 369-389.
Roux, Jean-Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul 1994.
Soudavar, Abolala, “Nokhostîn Farmân-i Fârsî-yi Ilkhânân”, Mîrâs-i Câvîdân, VIII/1, 29, (Tahran 1379/2000), s. 33-36 (Türkçe terc. Osman G. Özgüdenli, “İlk Farsça İlhanlı Fermânı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı 6, [2002], 181-190).
_____________, Art of the Persian Courts: Selections from the Art and History Trust Collection, New York-Rizzoli 1992.
Spuler, Bertold, İran Moğolları, Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220- 1350, çev. Cemal Köprülü, Ankara 1987.
Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I (Ankara 1969), s. 1-147.
Temir, Ahmet, Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Dîn’in 1272 Tarihli ArapçaMoğolca Vakfiyesi, Ankara 1989.
Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü, Ankara 1975.
Viladimirtsov, Boris Y., Moğolların İçtimâi Teşkilâtı, çev. Abdülkadir İnan Ankara 1995.