Cumhuriyetin İlk Yıllarında Köycülük Tartışmaları ve Numune Köyler

19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başında yaşanan olaylar dünyanın birçok ülkesinde modernist toplumsal dönüşüm amaçlı yeni yönetimler ortaya çıkarmıştır. Bu yönetimlerin vurguladıkları ortak amaçları endüstrileşme-kentleşme ekseninde bir kalkınma olmakla birlikte sahip oldukları toplumsal ve teknolojik alt yapı bunun tam tersidir. Bu nedenle de birçoğunun gündeminde ekonomik, sosyal ve siyasal devamlılıklarını sağlama temeliyle sıkı sıkıya bağlı olan kırsal alan çalışmaları vardır. Bunlardan biri olan genç Türkiye’de ise kırsal alan modernleşmesi çalışmaları Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren gündemde önemli bir yer tutmuştur. Oysaki Kurtuluş Savaşı sonrasında demografik ve ekonomik nedenlerle öncelikli konulardan biri haline gelen kırın modernleşmesi, geç Osmanlı Modernleşme gündeminde eğitim, savunma, sanayi vb. birçok acil reform probleminin arasında kendine oldukça sınırlı bir yer bulabilmiştir. Böylesi koşullar altında Lozan görüşmeleri ile ortaya çıkan ve Türkiye-Yunanistan arasında Batı Trakya ve İstanbul’da yaşayanlar hariç tüm Rum ve Türklerin yer değiştirmesini kapsayan nüfus mübadelesi ise iskân sorununu ülke için en acil imar faaliyetlerinden biri haline getirmiştir. Devlet mübadillerin iskân edilmesi zorunluluğunu kırsal alan modernleşme projesini yeniden ele almak için bir fırsat olarak değerlendirilince ortaya bir iskân çalışmasından çok daha fazla anlamlar taşıyan Cumhuriyet köyü ideali çıkmıştır. Bu çalışmanın amacı, Cumhuriyet’in kurulduğu ilk yıllarda mimarların Türk köyüne ve köylüsüne -dönemin yoğun kullanılan tanımıyla ‘halk’a- bakış açısını, belli tercihler ve amaçlar doğrultusunda tasarlanmış yapılı çevrelerin oluşumunu ve mimarinin yeni bir halk yaratma çabalarındaki tavrını ortaya koymaktır. Bu kapsamda, bir yandan iskân baskısı diğer yandan modernleşme kaygıları altında gerçekleştirilen Cumhuriyetin ilk yıllarında köycülük çalışmalarının mekânsal kurgusu ele alınmaktadır. Böylelikle, genellikle kentleşme ve sanayileşmeye yönelik imar faaliyetleri ile bilinen Cumhuriyetin ilk yıllarında modernite projesinin, köy-kent ikileminin de tartışmaya açılması umulmaktadır.

The Early Republican Debates on Peasantism and The Model Villages

The late 19th, early 20th century agendas revealed new governments aiming modernist social transformations in many countries. Although they have common development endeavor in line with industrialization-urbanization trajectory, most of them has rural modernization projects which provide socio-political basis for their perpetuation on their agenda. In young Turkey which is one of them, rural modernization studies had been on the front burner since the very fi rst years of the Republic. Nevertheless after the War of Independence, the modernization of the country, which became one of the priority issues in terms of demographic and economic reasons, had found to have a limited place in the late Ottoman modernization agenda among many urgent reform problems such as education, defense, industry etc. Under these circumstances, the population exchange (1923-1924) emerged by the Lausanne negotiations and covering the exchange of Greek and Turkish people except those living in Western Thrace and Istanbul had made inhabitation of refugees one of the most urgent reconstruction problem of the country. When the state turned the crisis into an opportunity for rethinking rural modernization project, the Republican Village paradigm, which was much more than a model for refugee settlements, had arisen. The aim of this study is to reveal the attitude of the profession (architecture) to Turkish village and to the villagers which was seventy fi ve percent of Turkey’s total population in the early years of the Republic, the formation of the built environments designed in accordance with certain preferences and goals, and the attitude of the architect in creation of the new nation under the context of the rural development. In this study, the spatial organization of early Republican peasantism realized under modernity anxieties and the pressure of urgent refugee settlements is examined. Hence, it is also expected to open a debate on urban-rural dilemma of republican modernity project, which is generally known as the urbanization and industrialization reconstruction activities.

Keywords:

Rural Modernity, Peasantry Studies, Model Villages, Ideal Republican Village Early Republican Architecture,

PDF

___

“Başlangıcından Bugüne Dek Türk Resmi İçin Bir Müze Denemesi: Cemal Tollu”, Sanat Dünyamız, S 88, İstanbul 2003, s. 78-80.
Köy Kanunu, Resmi Gazete, Tarih 7/4/1924, Cilt 5, Sayı 68, Tertip 3, s. 336.
“Köy Evleri Proje Müsabakası Şartnamesi”, Arkitekt, C 5, S 51, İstanbul 1935, s. 93.
Milli Kalkınma Partisi Nizamnamesi – İzahları ve Köy Kalkınması, Şaka Matbaası, İstanbul 1950.
Arif, Burhan, “Köy Projesi”, Arkitekt, C 5, S 59-60, İstanbul 1935, s. 320.
Beecher, Jonathan, Charles Fourier: The Visionary and His World, University of California Press, California 1986.
Bozdoğan, Sibel, Modernizm ve Ulusun İnşası, Metis Yayınları, İstanbul 2002, s. 278,282.
Cengizkan, Ali, Çağa Yerleşmek 1: Mübadele Konut ve Yerleşimleri – Savaş Yıkımının, İç Göçün ve Mübadelenin Doğurduğu Konut Sorununun Çözümünde İktisadi Hane Programı, Numune Köyler ve Emval-i Metrukenin değerlendirilmesi İçin Adımlar, 2004(a), ODTÜ Mimarlık Fakültesi ve Arkadaş Yayınları: Ankara.
____________, “Cumhuriyet Döneminde Kıra Yerleşim Sorunları: Ahi Mes’ud Numune Köyü”, Arredamento Mimarlık, S. 100+70, 2004(b), İstanbul, s. 110-119
Çetin, Türkan, “Modern Türkiye Yaratma Projesinin orijinal Bir Boyutu: Örnek Köyler”, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, Ed. Oya Baydar, Türkiye İş Bankası-Tarih Vakfı ortak yayını, İstanbul 1999, s. 231-240.
Çiftçi, Necati, “Mübadele ve İskan”, Türk Sesi, 27 Eylül 1923.
Demirağ, Nuri, 31 Mayıs 1953’te Milli Kalkınma Partisi Kongresi Beyanatı, Şaka Matbaası, İstanbul 1953.
Eres, Zeynep, Türkiye’de Planlı Kırsal Yerleşmelerin Tarihsel Gelişimi ve Erken Cumhuriyet Dönemi Planlı Kırsal Mimarisinin Korunması Sorunu, Doktora Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2008.
____________, “Erken Cumhuriyet Döneminde Çağdaş Kırsal Kimliğin Örneklenmesi: Planlı Göçmen Köyleri”, Mimarlık, S. 375, 2014, Ankara, s. 58-63.
Gökalp, Ziya, Türkçülüğün Esasları, Kum Saati Yayınları, İstanbul 2001.
Gündüz, Osman, Meşrutiyet Romanında Yapı ve Tema, Cilt 1 ve Cilt 2, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Düşünce Eserleri Dizisi:17, İstanbul 1997.
İnan, Afet, Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı (1933), Türk Tarih Kurumu basımevi, Ankara 1972.
Kongar, Emre, İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1997.
Kozanoğlu, Aptullah Ziya, “Köy Mimarisi”, Ülkü Halkevleri Dergisi, C 2, S 7, Ankara 1933 (a), s. 37-41.
____________, “Cumhuriyette Köy Yapımı”, Ülkü Halkevleri Dergisi, C 2, S 10, Ankara 1933(b), s. 333-336.
____________, “Köy Evleri Proje ve Yapıları için Toplu Rapor”, Arkitekt, C 5, S 55- 56, İstanbul 1935(a), s. 203-204.
____________, “Halkevleri Trakya Göçmen Evleri Proje Müsabakasında Kazanan Eserin Raporu”, Arkitekt,, C 5, S 55-56, İstanbul 1935(b), s. 205-206.
Köprülü, Mehmet Fuat, “Büyük Şehir ve Köy Meselesi”, Ülkü Halkevleri Dergisi, C 7, S 39, Ankara 1936, s. 459-462.
Köymen, Oya, “Cumhuriyet Döneminde Tarımsal Yapı ve Tarım Politikaları”, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, Ed. Oya Baydar, Türkiye İş Bankası-Tarih Vakfı ortak yayını, İstanbul 1999, s. 1-30.
Le Corbusier, Bir Mimarlığa Doğru, Çev. Serpil Özaloğlu Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011.
Mortaş, Abidin, “Köy Evi Tipleri”, Arkitekt, C 10, S 109-110, İstanbul 1940(a), s. 8-9.
____________, “Küçük Kasaba Evi Projesi”, Arkitekt, C 10, S 109-110, İstanbul 1940(b), s. 10.
____________, “Kasaba Evleri”, Arkitekt, C 10, S 109-110, İstanbul 1940(c), s. 11.
Öelsner, Gustav R., “Köyler”, Arkitekt, C 14, S 155-156, İstanbul 1944, s. 269-273.
Ökçün, Gündüz, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Yani Köylerin Kurulmasına ve Köylerde Çevre Sağlığına İlişkin Tüzel Düzenlemeler”, Prof. Fehmi Yavuz’a Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 528, Ankara1983, s. 171- 200.
Örmecioğlu, Hilal Tuğba, 1850-1950 Yılları Arasında Türkiye’de Köycülük Çalışmaları ve Numune Köyler, Y. Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2003.
Sayar, Zeki, “İç Kolonizasyon”, Arkitekt , C 6, S 62, İstanbul 1936, s. 46-51.
Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997
Tekeli, İlhan - İlkin, Selim, “Tarımsal Teknolojide İlk Gelişmeler: İlk Makineleşme”, 75 Yılda Köylerden Şehirlere, Ed. Oya Baydar, Türkiye İş Bankası-Tarih Vakfı ortak yayını, İstanbul 1999, s. 6-8.
Tekeli, İlhan, Modernite Aşılırken Kent Planlaması, İmge Kitapevi, Ankara 2001.
Ünsal, Behçet, “Sincan Köyü Planı”, Arkitekt,, C 10, S 109-110, İstanbul 1940, s. 15- 17.