XX. YÜZYIL BAŞLARINDA GEREDE HAPİSHANESİ

Suç, insanın var oluşuyla birlikte ortaya çıkan bir olgudur. Ceza ise mekâna, zamana ve anlayışlara göre değişiklik arz etse bile suçun karşılığı olarak daima var olmuştur. Ceza yoluyla gerçekleştirilmek istenenler arasında suçun tekrarının önlenmesi veya suçlunun ıslah edilmesi de yer alır. Ancak cezadan öncelikli olarak suçun veya suçlunun neden olduğu zarar, acı veya kederin karşılığı olması veya onu tazmin etmesi beklenmiştir. Cezanın böyle bir işleve sahip olabilmesi ise ancak kısas ya da bedene acı çektirilmesi türünden uygulamalarla mümkün olmuştur. Bu nedenle sürgün, ağır işlerde çalıştırma, bir uzva veya bedenin tümüne eziyet, bir uzvun kesilmesi ve nihayet idam gibi cezalar hapsin bir ceza aracı haline gelmesinden önce kullanılan cezalandırma araçları olmuştur. Bu bakımdan eski dönemlerdeki hapishane anlayış ve uygulamaları modern zamanlardaki anlayış ve uygulamalardan farklıdır. Eski dönem hapishaneleri hayata veya bedene yönelik cezanın gerçekleşeceği zamana kadar kullanılan herhangi bir bekleme yeridir. Bu açıdan kişinin kaçması mümkün olmayan herhangi bir yerde tutulması hapis anlamına gelebilmiştir. Yine eski dönemlerde kullanılan zindan ise suçlunun hürriyetinden mahrum edilmesinin yanı sıra bedene yönelik cezanın da gerçekleştiği bir ceza yeri olmuştur. Suçluyu hürriyetinden mahrum bırakarak cezalandırmanın ilk örnekleri ise Avrupa’da ortaya çıkmıştır. Hapsetmek ilerleyen süreçte bir cezalandırma yöntemi olarak yaygınlaşmış hatta diğer ceza araç ve yöntemlerinin yerini almıştır. Hapishanenin tek başına cezalandırma amacıyla kullanılması onun kısas ya da bedene yönelik cezalardaki gibi suçun karşılığı olabilecek bir ceza yöntemi olup olmadığı tartışmalarını da beraberinde getirmiştir. Osmanlı Devleti’nde de hâkim anlayış ve uygulamalara bağlı olarak cezalar XIX. yüzyıla kadar hayata ve bedene yönelik olmuştur. Osmanlı Devleti’nin başta askerî konular olmak üzere pek çok alanda Avrupa’yı takip etmesi hukuk alanında da kendisini göstermiştir. Bundan dolayı Osmanlı ceza anlayışı ve uygulamaları Avrupa’da olduğu şekliyle değişmeye başlamıştır. Yaşanan değişimde Avrupa’nın örnek alınmasının yanı sıra gelişmekte olan insan hakları anlayışı veya bir takım diplomatik zorunlulukların da etkisi vardır. 1858’de Fransız Ceza Kanunu’nun etkisiyle hazırlanmış olan Osmanlı Ceza Kanunu ceza ve infaz konularında Batıya biraz daha yaklaşılması sonucunu doğurmuştur. Bu ve benzeri gelişmeler hapishanelerin Osmanlı Devleti’nde de bir ceza infaz kurumu haline gelmesinde etkili olmuştur. XIX. yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti, başta vilayet merkezleri olmak üzere pek çok sancak ve kazada hapishanelerin yaygınlaştırılması için uğraşmıştır. XX. yüzyıl başlarına gelindiğinde ise pek çok kaza merkezinde hapishaneler açılmıştır. Ayrıca Erkek hapishanelerinin yanı sıra ihtiyaca göre kadın hapishaneleri de açılmıştır. Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyıl sonlarında özellikle ekonomik açıdan yaşadığı sorunlar XX. yüzyıl başlarında yaşanan savaşların da etkisiyle artarak devam etmiştir. Bu durum hapishanelere de yansımış kimi zaman hapishanelerin tamir ve bakımları, görevlilerin ücretleri, mahkûmların zaruri ihtiyaçları gibi giderlerin karşılanması zorlaşmıştır. Sözü edilen sıkıntılar istisnaları olsa da Osmanlı hapishanelerinin pek çoğunun fiziki ve sıhhi açıdan son derece kötü duruma gelmesine yol açmıştır. Çalışmanın konusunu teşkil eden Gerede Hapishanesi de Bolu Sancağına bağlı bir Osmanlı kaza hapishanesi olarak dönemin şartlarından ve özelliklerinden etkilenmiştir. Ekonomik sıkıntılar, görevli bulmakta çekilen zorluklar, hapishane şartlarının insan yaşamına elverişsizliği gibi hususlar Gerede Hapishanesi için de geçerlidir. Bunlara ek olarak merkezden Gerede Hapishanesine verilmek üzere Bolu Sancağına gönderilmiş olan ödeneklerin bekletilmesi, kesintiye uğratılması veya hiç verilmemesi gibi olaylar da mevcut sorunları derinleştirmiştir. Çalışmanın kaynaklarını T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi kayıtları ile hapishane ve Osmanlı hapishaneleri konusunda mevcut literatür oluşturmaktadır.

GEREDE PRISON IN THE EARLY 20TH CENTURY

Crime is a fact that occurs with the existence of man. On the other hand, even though it varies according to place, time and understanding, the punishment has always existed in return for the crime. Among the things to be accomplished through punishment is the prevention of recurrence of the crime or the correction of the offender. However, the punishment was primarily expected to be equivalent to, or compensate for, damage, pain or grief caused by the crime or the criminal. The punishment had this function thanks to retaliation or suffering the body. Therefore, punishments such as exile, heavy labor, torment to a limb or body, cutting a limb, and finally execution are the means of punishment used before prison. Therefore, the understanding and practices of prison in ancient times are different from those of modern times. The old prison is any waiting place used until the punishment for life or body takes place. In this sense, placing the person in a place that cannot be escaped could mean prison. The dungeon used in ancient times, on the other hand, was a punishment place where the punishment for the body was realized in addition to the deprivation of the criminal's liberty. The first practices of punishing the criminal by depriving him of his liberty have emerged in Europe. Imprisonment has become widespread as a method of punishment in the future, and even replaced other punishment tools and methods. The use of prisons for punishment alone has brought the controversy over whether it is a punishment method that can be the counterpart of crime, as in retaliation or body punishment. In the Ottoman State, punishments were directed towards life and body until the 19th century, depending on the dominant understanding and practices. The fact that the Ottoman Empire followed Europe in many fields, especially military issues, showed itself in the field of law. Therefore, Ottoman punishment understanding and practices started to change as they were in Europe. In this change, besides taking Europe as an example, human rights understanding or some diplomatic obligations are also effective. In 1858, the Ottoman Penal Code was prepared with the effect of the French Penal Code. With this law, the Ottoman Empire got closer to the West in terms of punishment and execution. These and similar developments have contributed to the fact that prisons have become a penal institution in the Ottoman State. At the end of the 19th century, the Ottoman Empire tried to spread prisons to provincial centers and sanjak and district. In the early 20th century, prisons were opened in many district centers. In addition to the male prisons, women's prisons were opened according to the needs. The Ottoman Empire experienced economic problems especially in the late 19th century. These problems continued increasingly with the effect of wars in the early 20th century. These problems were also reflected in prisons, and sometimes it was difficult to cover expenses such as repair and maintenance of prisons, wages of the officers, and the essential needs of prisoners. Therefore, the physical condition and health conditions of many Ottoman prisons have deteriorated. Gerede Prison, which is the subject of the study, was also affected by the conditions of the period as an Ottoman prison. Problems such as economic difficulties, difficulties in finding officers, and inconvenience of prison conditions for human life are also valid for Gerede Prison. In addition, grants were sent to Sanjak Bolu to be given to Gerede Prison from the center. However, events such as keeping grants, deducting them or not giving them at all have deepened the existing problems. The sources of the study are the current literature on prison and Ottoman prisons with the records of the Republic of Turkey Presidential Archives.

___

  • Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı (DH.MB.HPS.)
  • BOA, DH.MB.HPS., 147-73; BOA, DH.MB.HPS., 87-28; BOA, DH.MB.HPS., 1-17; BOA, DH.MB.HPS., 117-27; BOA, DH.MB.HPS., 143-20; BOA, DH.MB.HPS., 152-35; BOA, DH.MB. HPS., 156-74; BOA, DH.MB.HPS., 43-63; BOA, DH.MB.HPS., 46-25; BOA, DH.MB.HPS., 79- 9; BOA, DH.MB.HPS., 89-64; BOA, DH.MB.HPS., 9-44.
  • Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH. MB.HPS.M.)
  • BOA, DH.MB.HPS.M., 18-13; BOA, DH.MB.HPS.M., 38-53; BOA, DH.MB.HPS.M., 15-25.
  • Adak, Ufuk (2006), XIX. Yüzyılın Sonları XX. Yüzyılın Başlarında Aydın Vilayetindeki Hapishaneler, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
  • Arslan, Recep (2019), “20. Yüzyılın Başlarında Devrek Hapishanesi”, Turkish Studies: Historical Analysis, Ankara: Yıl 14, S.4, s.735-748.
  • Bardakoğlu, Ali (1997), “Hapis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: C.16, s.54-64.
  • Bilirli, Tahir (Kış 2018), “20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Hapishaneleri: Yozgat Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 13/2, s.71-96.
  • Boynukalın, Mehmet (2009), “Suç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul. C. 37, s.453-457.
  • Bozkurt, Nurgül (2012), “XX.Yüzyıl Başlarında Kütahya Hapishanesinin Genel Durumu”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.5, S.21, Bahar, s.261-277.
  • Demirbaş, Timur (2010),”Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların ve Cezaevlerinin Evrimi”, Hapishane Kitabı, (ed:E.Gürsoy Naskali-H. Oytun) Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, s.3-41.
  • Demirkol, Kurtuluş (2012), II. Meşrutiyet Döneminde Edirne Vilayeti Hapishaneleri, T.C. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
  • Demiryürek, Halim (2019), Osmanlı Hapishaneleri (1913-1914), İstanbul: Babıali Kültür Yayınları.
  • Devllioğlu, Ferit (1997), Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
  • Foucault, Michel (1992), Hapishanenin Doğuşu, (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara: İmge Kitabevi.
  • Gönüllü, Ali Rıza (2011), “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Isparta Hapishanesi (1867- 1920)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 29, s.349-392.
  • Özçelik, Mücahit (2011), “Mütareke Dönemi’nde Osmanlı Hapishanelerinin Durumu”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 7, Sayı 14, s.16-39.
  • Öztürk, Sevcan (2014), XIX. Yüzyıl Osmanlı Ceza Sisteminde Dönüşüm: Zindandan Hapishaneye Geçiş, T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
  • Parlakoğlu, Gizem (2018), II. Abdülhamit Dönemi Hapishanelerinin Genel Özellikleri ve Uygulamaları, T.C. Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
  • Saygılı, Abdurrahman (2004), “Mikro İktidarın Bir Fiziği: Hapishane”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 53, S.2, s.177-196.
  • Sofuoğlu, Ebubekir (2010), “Osmanlı Hapishanesinde Islah ve Firar Teşebbüsleri”, Hapishane Kitabı, (edt. E.Gürsoy Naskali-H. Oytun) Altun, İstanbul: Kitabevi Yayınları, s.163-172.
  • Şahin, Naci (2015), “20. Yüzyıl Başlarında (H.1329-M.1913/H.1338-1922) Yılları Arasında Afyonkarahisar’da Hapishaneler (Hapishanelerde İyileştirme Çalışmaları)”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, C.5, s.21-45.
  • Şemseddin Sami (1996), Kâmûs-ı Türkî, 7. Baskı, İstanbul: Çağrı Yayınları.
  • Tanış, Cihat (Haziran 2018), “Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı: Muş Hapishanesi Örneği (1908-1914)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.11, S.57, s.141- 146.
  • Tekin Saadet - Özkes, Sevilay (2008), “Cumhuriyet Öncesi Türkiye’de Hapishane Sorunu”, ÇTTAD, VII/16-17, s.187-201.
  • Tekin, Saadet (2010), “Osmanlı’da Kadın ve Kadın Hapishaneleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 29, S. 47, s.83-102.
  • Türk Hukuk Lûgatı (1991), (haz. Türk Hukuk Kurumu), Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara: Başbakanlık Basımevi.
  • Uyanık, Mehmet Zeki (2015), İslam Hukukunda Hapis Cezası ve Hapishane, T.C. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Hukuku Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya.
  • Yıldız, Gültekin (2012), Mapusâne Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni (1839- 1908), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
  • Yıldız, Özgür (2015), “Osmanlı Hapishaneleri Üzerine Bir Değerlendirme: Karesi Hapishanesi Örneği”, Gazi Akademik Bakış, C.9, S.17, s.91-111.
  • Yılmaz, Metin (2001), “İslam Tarihinin İlk Üç Asrında Hapishanelere ve Mahkûmların Durumlarına İnsan Hakları Bağlamında Genel Bir Bakış”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.12, S.12-13, s.539-581.