TÜRK TARİH DERS KİTAPLARINDA AZERBAYCAN VE AZERBAYCAN TÜRKLERİ’NİN TEMSİLİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Okul tarih ders kitapları, ülkelerin birbirini tanıma ve diğer ülke ve halkları hakkında imajın oluşmasında etkili araçlardan biridir. Özellikle, kişiliğin gelişme süreci olarak kabul edilen ortaokul ve lise yaş grubundaki bireylerde, uluslararası ilişkiler ve “öteki” kavramının oluşmasında ve dünyaya bakışında tarih ders kitaplarının yönlendirici unsurların başında geldiği kabul edilmektedir. Dolayısıyla, tarih ders kitapları, milli kimliğin oluşmasında etkili olduğu kadar, dünyayı anlamada da fevkalade önemli ve etkili materyaller arasında yer almaktadır. Bu araştırmada, halen Türkiye’de okutulmakta olan Lise tarih ders kitaplarında Azerbaycan ve Azerbaycan Türklerinin nasıl temsil edildiği hususu, konuyla ilgili diğer kaynaklar da dikkate alınarak değişik açılardan analiz edilecek, Türkiye ve Azerbaycan Türklerinin geçmişte kurulmuş ve bugün de devam eden siyasî, ekonomik, kültürel ilişkilerin Türkiye toplumu tarafından geniş şekilde öğrenilmesi için, ders kitaplarında içerik ve materyal bakımından yapılması gereken değişiklik ve ilaveler konusunda öneriler geliştirmiştir. Bu çalışmada şu sonuçlara varılmış ve öneriler sunulmuştur; 1- Metinlerde ve görsellerde sıklık oranına göre en fazla, “Azerbaycan”, “(Dağlık) Karabağ”, “Tebriz”, “Nahçivan” ve diğer coğrafî kavramlar gözlenmiştir. 2- Görsellerin büyük bölümü, çoğu dolaylı olmak üzere, “haritalar”dan ibarettir. Görsellerin tasnifinde ortaya çıkan kategoriler, metinlerde geçen ilgili kavram kategorileriyle tam örtüşmemektedir. Ortaöğretim Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi kitabı haricindeki diğer bütün ders kitaplarında birkaç dolaylı haritanın dışında görsel bulunmamaktadır. Dolayısıyla 9, 10, 11. Sınıflardaki ders kitaplarında Azerbaycan algısı görsellerle desteklenmemiştir. Görseller bu çerçevede artırılmalıdır. 3- Osmanlı öncesi “Azerbaycan” ve Azerbaycan coğrafyasındaki gelişmelere hiç temas edilmemiştir. Osmanlı öncesi Azerbaycan coğrafyasındaki gelişmeler, özellikle İslam öncesi devirler Hunlar, Göktürkler, Hazarlar zamanı ve Selçuklu döneminde Azerbaycan coğrafyasında Türk kültürünün inşa ve gelişme sürecine dair bilgiler ilgili konular içerisinde yer alabilir. 4- Osmanlı hâkimiyet dönemi Azerbaycan’la ilişkiler veya Azerbaycan algısı Osmanlı-Safevî ilişkileri çerçevesinde bazı askerî olaylarla sınırlı kalmıştır. Osmanlı’nın Kafkasya politikası çerçevesinde buradaki Türk hanlıklarıyla siyasî, sosyal, kültürel ilişkilerinin ilgili konular içerisinde belli oranda verilmesinin, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin doğru algılanmasına katkı sağlayacaktır. 5- Millî Mücadele ve Atatürk dönemi Türkiye-Azerbaycan ilişkileri ders kitaplarına neredeyse hiç yansımamıştır. Her iki ülke açısından olağanüstü gelişmelerin yaşandığı bu dönemdeki siyasî, kültürel ve ekonomik ilişkilerin, karşılıklı yardımlaşmaların, uygun metin ve görsellerle ilgili konular içerisinde yer almasının günümüz Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin gelişmesine büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 6-Sovyetlerin çözülmesinden sonra Türk cumhuriyetlerinin kurulması sürecinde Kafkaslar ve Azerbaycan Cumhuriyeti değişik açılardan ders kitabına yansımıştır. Ansiklopedik bilgilerin yanı sıra özellikle eğitim, kültür, siyasi ilişkiler ve ekonomi alanında Azerbaycan’ın durumu ve Türkiye ile ilişkileri görsellerle desteklenerek sunulmuştur. Ancak bazı görsellerde gerekli hassasiyetin gösterilmediği gözlenmiştir. İlgili ders kitabındaki Azerbaycan bayrağı, gerçek renkleri yansıtmamaktadır. Bu da öğrencide “Azerbaycan” kavramı algısını olumsuz etkilemektedir. Dolayısıyla, Azerbaycan algısının doğru teşekkülü için, Azerbaycan bayrağı, muhakkak gerçek renkleriyle temsil edilmelidir.

A RESEARCE ON REPRESENTATION OF AZERBAIJAN AND AZERBAIJAN TURKS IN TURKISH HISTORY TEXTBOOKS

As it is known, the history textbooks are considered for the countries as one of the most effective means of learning and forming an image about each other. It is accepted that history textbooks are the leading factors in forming international relations, the concept of “others”, and view of the world especially for the individuals in the age of secondary or high school which is considered as the age of developing personality. Thus history textbooks are effective not only in the formation of national personality but also in understanding the world. In this paper, the way Azerbaijan and Azerbaijani Turks are represented in high school history textbooks being followed in schools in Turkey has been analyzed from different aspects, by taking the other sources into consideration as well, and some suggestions have been made about the changes and additions to be made in terms of content and materials so that the political, economic, and cultural relations between Anatolian and Azerbaijani Turks founded in the past and is still going on today will widely be learnt by the Turks in Turkey. In this study, the following conclusions were drawn and suggestions were made; 1-“Azerbaijan”, “(Nagorno) Karabakh”, “Tabriz”, “Nakhchivan” and other geographical concepts were observed the most in the texts and images by frequency. 2- Most of the images consist of “maps”, most of which are indirect. The categories shown up in the classification of the visuals do not coincide exactly with the relevant concept categories in the texts. Except for a few indirect maps, there are no visuals in any of textbooks, except for the secondary school Contemporary Turkish and World History books. Therefore, the perception of Azerbaijan in the textbooks of the 9th, 10th, and 11th grades was not supported by visuals. The images should be increased within this framework. 3- The developments in “Azerbaijan” and the geography of Azerbaijan before the Ottoman were never mentioned. Information on developments in the pre-Ottoman Azerbaijan geography, especially during the pre-Islamic periods, the Huns, Gokturks, period of Hazars, and the construction and development process of Turkish culture in Azerbaijan geography during the Seljuk period can also be mentioned. 4- The period of Ottoman domination was limited to some military events within the framework of relations with Azerbaijan or the perception of Azerbaijan, Ottoman-Safavid relations. Introducing political, social and cultural relationship of The Ottomans with the Turkish khanates there within the frame of Caucasus policy in a certain amount will contribute to understand Turkey-Azarbijan relations. 5- The Turkish-Azarbaijan relations during the National Struggle and Atatürk’s periods have nearly not been reflected in the textbooks. It is thought that reflecting, through relevant texts and visuals within the relevant topics, the political, cultural and economic relations and mutual cooperation from the standpoint of both countries during that period, when extraordinary developments were experienced will greatly contribute to Turkish-Azarbaijanian relations. 6- During the establishment of the Turkish republics after the disintegration of Soviets, the Caucasus and the Republic of Azerbaijan were reflected in the textbook from different angles. In addition to encyclopedic information; education, culture, political relations and situation in Azerbaijan in the field of economy and relations with Turkey were presented with visual. However, it is observed that the necessary sensitivity was not shown in some images. The Azerbaijani flag shown in the textbook is not reflecting true colors, and this negatively affects the perception of the concept of “Azerbaijan” in the student. Therefore, for forming a correct Azerbaijan perception, the flag of Azerbaijan must be represented in its genuine colours.

___

  • -Komisyon,(Editör: M. Ali Kapar), Ortaöğretim Tarih 9. Sınıf (Ankara, 2017)
  • -Sami Tüysüz, Ortaöğretim Tarih 10 (Ankara, 2017)
  • -Komisyon,(Editör: Akın Sever), Ortaöğretim Tarih 11 (Ankara 2017)
  • -Mahmut Ürküt, Ortaöğretim Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük (Dördüncü baskı, Ankara 2017)
  • -Komisyon, (Editör: Yunus Kurt), Ortaöğretim Çağdaş Türk ve Dünya Tarihi (Ankara 2017)
  • -Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (= BCA), 30.18.1.1, Kutu:2, dosya :24, Sıra no:3.
  • -BCA, 30.18.1.1, Kutu:3, dosya :18, Sıra no:16.
  • -BCA, 30.18.1.1, Kutu:4, dosya :44, Sıra no:10; Kutu:4, dosya :48, Sıra no:16.
  • - Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri I-II (1993) ; T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara
  • - Osmanlı Belgelerinde Karabağ (2009), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., İstanbul
  • -TBMM Zabıt Ceridesi, 2. Baskı, Ankara 1943, C.6. (14.12. 1336 tarihli oturum).
  • Aslan, Betül (2000), I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türkleri’nin Anadolu Türkleri’ne ‘Kardaş Kömeği’ (Yardımı) ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı yay., Ankara.
  • -Bayur, Yusuf Hikmet (1991), Türk İnkılâbı Tarihi, C.3, Kısım:4, TTK yay., Ankara.
  • -Dayı, S. Esin (2002), “Azerbaycan’ın Elviye-i Selase(Kars, Ardahan, Batum)’deki Milli Mücadele’ye Destekleri”, Atatürk Dergisi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü yay., Cilt:3, sayı:2, s. 5-19, Erzurum.
  • - Heyet, Cevat (2004), “Azerbaycan’ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin Teşekkülü”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi DTCF Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Bölümü, C.1, Sayı:1, s. 7- 19, Ankara,.
  • -Karaköse, Nejdet (2012), Afrika Grupları Komutanı-Kafkas İslam Orduları KomutanıSütlüce Fabrikasının Sahibi NURİ PAŞA (Killigil), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
  • -Köstüklü, Nuri (2002), “İstiklal Savaşının Mali Kaynakları- Azerbaycan Türkleri’nin Yardımları”, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Atatürk Araştırma Merkezi yay., 2. Baskı, Ankara.
  • -Köstüklü, Nuri (2009), Kazım Karabekir ve Eğitim, Çizgi Kitabevi yay., 5. Baskı, Konya.
  • -Köstüklü, Nuri (2017), “Atatürk Dönemi Türkiye Azerbaycan İlişkilerinde ‘Mülteciler’, ‘Muhacirler’ ve ‘Esirler’ Konusunda Bazı Tespitler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XXXII-1, Ege Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., s. 109-124, İzmir.
  • -Resulzade, M. Emin (1990), Azerbaycan Cumhuriyeti Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti, İrfan yayınevi, İstanbul.
  • - Sünbül, Tahir (1990), Azerbaycan Dosyası, Kök yay., Ankara.
  • -Sümer, Faruk (1957), “Azerbaycan’ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış”, Belleten, Cilt:21, sayı:83, s. 429- 447, Ankara.