BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI ORDUSUNDA FİRARİ ASKERLERİN EŞKIYALIK OLAYLARI VE BUNLARA KARŞI ALINAN ÖNLEMLER -MARAŞ ÖRNEĞİ

1914’te Birinci Dünya Savaşı’na katılan ve aynı anda birçok cephede savaşan Osmanlı Devleti, seferberlik ilanı ile üç milyona yakın Müslim-Gayrimüslim askerle zor şartlarda topraklarını müdafaa etti ve İtilaf Devletleri’ne karşı önemli mukavemetler gösterdi. Ancak bu savaşta Osmanlı Ordusu’ndan dört yüz bin asker şehit olurken, altı yüz bin askerde yaralandı, üç yüz bini de İtilaf Devletleri tarafından esir edildi. Fakat Osmanlı’nın bu savaştaki en büyük sorunu ordudan çeşitli nedenlerle firar edenler veya bakaya kalanlardı. Özellikle savaş sonuna doğru Osmanlı Ordusu’ndan firar edenlerin sayısı beş yüz bini bulmuştu. Bu nedenle firari ve bakayaları engellemek için yeniden seferberlik ilan eden Osmanlı, asker alımına ilişkin bir takım yeni düzenlemeler getirdi. Ancak uzun süren savaşlar, askerler arasında psikolojik tükenmişlik ve haklı bir dava için savaşıldığına inanılmaması, itilaf Devletleri’nin propagandaları, iaşe sorunları, salgın hastalıklar ve askerlerin geride kalan ailelerini merak etmesi gibi nedenler Osmanlı Ordusu’nda firarların devam etmesine veya askere alınacakların bakaya kalmasına neden oldu. Bu nedenle devletin savaş sırasında önemli ölçüde halletmesi gereken sorunların başında firari ve bakaya askerler ve bunların neden olduğu sorunlar oldu. Bunların yanı sıra kentlerdeki siviller tarafından oluşturulan eşkıya ya da çetelerde asayiş ve düzeni bozan diğer bir önemli hadise idi. Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’nda Ahz-ı Asker Usulü çerçevesinde asker temin ettiği kentlerden biride Maraş’tı. Ancak şehirde sayıları 35.000 ile 46.000 civarında Müslüman ve Gayrimüslim asker ya bakaya kaldı ya da firar etti. Kentte firariler ile bakayaları yakalamak ve asayişi sağlamak için büyük çaba gösteren Osmanlı Devleti, burada hemen gerekli tedbirleri aldı. Firari askerlerin yakalanması için peşlerine Jandarma birlikleri gönderildi ve firarilerin yakalanmaları sağlandı. Bazen firarilerin yakalanmasında şehirde yaşayan halkta yardım etti. Bununla birlikte kentte firar edip, bakaya kalanlar ile eşkıyalık olaylarına karışan askerler hakkında hazırlanan cetvellerde buradaki görevli komutanlar tarafından hazırlandı. Özellikle bu cetvellerde en fazla sayıyı oluşturanlar ordudan firar eden veya bakaya kalanlardı. Hazırlanan bu cetvellere göre sadece Müslümanlar değil Gayrimüslim askerlerden de firar etmiş ya da bakaya kalmış olanlar ile bunlardan eşkıyalık olaylarına karışanlarda vardı. Bunun yanı sıra kentteki halktan eşkıyalık faaliyetinde bulunanların neden olduğu asayiş problemleri de bu dönemde çözülmesi gereken önemli bir sorundu. Merkeze sunulan bu cetvellerde hem ordudan firar edip eşkıyalık eden hem de halktan çete kurup eşkıyalık yapanlar ile hâlâ firari olan asker ve sivil eşkıyalarında ölü veya sağ olarak yakalananların sayıları da merkeze bildirilmişti. Şehirdeki bu olumsuz hadiselerden farklı olarak kent ve çevresinde yaşanan Ermeni isyanları, kıtlıklar ve ortaya çıkan salgın hastalıklar da şehre büyük zararlar verdi. Ancak bütün bu olumsuz hadiselere rağmen Maraş halkı, başta Çanakkale Cephesi olmak üzere Irak-Suriye, Kafkas, Filistin-Gazze, Hicaz-Yemen ve Galiçya Cephesi gibi birçok cephede savaşarak şehit düştü veya gazi oldu. Özellikle kentin Fransızlar tarafından işgaline karşı da büyük bir direniş sergileyen Maraşlılar, Milli Mücadele Dönemi’nde kurdukları çeteler ile Fransızlara karşı çok büyük mukavemet sergileyerek kentlerini savundular. Bunun üzerine Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Maraş’a “İstiklal Madalyası” ile “Kahramanlık” unvanı verildi.

INCIDENTS OF BANDITRY CARRIED OUT BY DESERTING SOLDIERS OF THE OTTOMAN ARMY DURING THE FIRST WORLD WAR AND THE MEASURES TAKEN AGAINST THEM -MARASH AS A CASE STUDY

The Ottoman Empire joined the First World War in 1914 and successfully fought off the Allied Powers on many fronts simultaneously, with nearly 3 million Muslim and non-Muslim soldiers defending its territory under difficult conditions following a declaration of mobilization. The war saw 400,000 Ottoman soldiers killed in action and 600,000 injured, while 300,000 were taken prisoner by the Allied Powers. However, the biggest problem that the Ottoman Empire faced during this war was from those who deserted the army for various reasons and those who evaded enlistment. Increasing particularly towards the end of the war, the number of deserters eventually reached 500,000. For this reason, the Ottomans once again declared a mobilization effort in an attempt to prevent desertion and evasion, adding several new provisions to the regulation on enlistment. Nevertheless, reasons including the protracted length of the war, psychological exhaustion and a lack of belief in the just causes of the war, Allied Power propaganda, depleted rations, disease epidemics and fears about the safety of their families left undefended caused soldiers to continue deserting the army and also led others to evade enlistment. Hence why one of the biggest issues with which the Ottomans had to contend during the war was desertion and evasion, as well as the problems that this caused. In addition, the civilian bandits and gangs that emerged in cities were another important issue that disturbed public order. Marash was one of the cities from which the Ottomans enlisted soldiers through a recruitment drive during the First World War. However, around 35,000 to 46,000 Muslim and non-Muslim soldiers in the city either evaded enlistment or deserted. The Ottoman Empire made extensive efforts to catch these fugitives and deserters and to maintain order in the city, taking the necessary measures as soon as problems arose. Assigned to hunt down deserters, gendarmerie troops did manage to capture them. Sometimes the locals of the city also helped with the search for deserters. Moreover, commanders in charge of the city prepared lists of fugitives and deserters, as well as of those who had been found responsible of committing banditry. Deserters and those evading enlistment were most numerous. According to these lists, it was not only Muslims but also nonMuslims who deserted the army or evaded enlistment and became involved in banditry. Another difficulty was that local people also took part in banditry, which disturbed public order. The lists also indicate whether deserters responsible for banditry either by themselves or within a gang of locals, fugitive soldiers and civilian bandits were caught dead or alive, thus keeping the center informed with regards to the death toll. In addition to these negative incidents in the city, Armenian riots, famines and epidemics experienced in and around the region also significantly impaired the city. However, despite all these negative events, the people of Marash fought on many fronts including the Iraqi-Syrian, Caucasian, Palestinian-Gaza, Hejazi-Yemeni and Galician fronts and, in particular, the Gallipoli front, and many were killed or injured in action. The city’s residents strongly resisted their occupation by the French during the War of Independence, fighting to expel its occupiers in organized groups. Eventually, the Grand National Assembly of Turkey awarded Marash the War of Independence Medal and granted it the title of “Hero”.

___

  • Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
  • Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye İkinci Şube
  • DH. EUM.2.Şb.26/40/3_1, 1 Ağustos 1332/14 Ağustos 1916, DH. EUM.2.Şb.26/40/3_1, 1 Ağustos 1332/14 Ağustos 1916, DH. EUM.2.Şb.68/35/1_1, 17 Mart 1331/30 Mart 1915,
  • DH.EUM.2.Şb.71/24/1_1b, 4 Mayıs 1331/17 Mayıs 1915, DH.EUM.2.Şb.9/78/1_1,21 N.1334/ 2 Ağustos 1915.
  • Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Altıncı Şube
  • DH. EUM.6.Şb.17/58/1_1, 11 Haziran 1333/11 Haziran 1917, DH. EUM.6.Şb/17/71/1_1, 15 Temmuz 1333/15 Temmuz 1917, DH.EUM.6.Şb.20/6/1_2, 29 Ağustos 1333/29 Ağustos 1917, DH.EUM.6.Şb.40/23/1_1, 16 Ramazan 1336/25 Haziran 1334/25 Haziran 1918, DH.EUM.6.Sb.17/26_11, 21 Temmuz 1330/3 Ağustos 1914’ten 31 Mayıs 1333/31 Mayıs 1917, DH.EUM.6.Şb.19/5/7_1, 21 Temmuz 1330/3 Ağustos 1914’ten 30 Haziran 1333/30 Haziran 1917, DH.EUM.6.Şb.22/49/4_1, 6 Eylül 1333/6 Eylül 1917,
  • DH.EUM.6.Şb.27/47/3_1, 1 Teşrin-i evvel 1333/ 1 Ekim 1917, DH.EUM.6.Şb.34/22/3_1, 7 Mart 1918, DH.EUM.6.Sb.32/82_1-10, 10 Mart 1334/10 Mart 1918, 24 Şubat 1134/24 Şubat 1918, DH.EUM.6.Sb_37/13_1-12, 30 Nisan 1334, 14 Mayıs 1334, 30 Nisan 1918, 14 Mayıs 1918,DH.EUM.6.Sb_37/38_1-2, 21 Mayıs 1334/21 Mayıs 1918,
  • DH.EUM.6.Sb_49/94_1-34, Teşrinievvel 1334/7 Ekim 1918
  • Dâhiliye Nezareti Şifre Evrakı
  • DH. SFR.668/12/1_1-3, 10 Ağustos 1333/10 Ağustos 1917, DH.SFR.53/78/1_1-2, 9 Mayıs 1331/22 Mayıs 1915, DH.SFR.79/50/1_1-2, 6 Ağustos 1333/6 Ağustos 1917,
  • DH.SFR.99/328/1_1, 25 Mayıs 1335/25 Mayıs 1919, DH.SFR.464/127/1_1-3, 28 Şubat 1330/13 Mart 1915,DH.SFR.466/99/1_1-3, 16-17 Mart 1331/29 Mart 1915,
  • DH.SFR.466/127/1_1-3, 19 Mayıs 1331/1 Haziran 1915, DH.SFR.469/110/1_1-2, 21 Nisan 1331/4 Mayıs 1915, DH.SFR.470/153/1_1, 30 Nisan 1331/13 Mayıs 1915,DH. SFR.475/20/1_1, 29 Mayıs 1331/11 Haziran 1915, DH.SFR.474/38/1_1, 24 Mayıs 1331/6 Haziran 1915,DH.SFR.476/48/1_1, 6 Haziran 1331/19 Haziran 1915, DH.SFR.529/22/1_1, 6 Ağustos 1332/19 Ağustos 1916, DH.SFR.556/101/1_1, 11 Haziran 1333/11 Haziran 1917,
  • DH.SFR.560/82/1_1, 29 Temmuz 1333/29 Temmuz 1917, DH.SFR.566/59/1_1, 22 Eylül 1333/22 Eylül 1917, DH.SFR.98/295/1_1, 24 Nisan 1335/24 Nisan 1919, DH.ŞFR.575/104, 12.1.1334/ 12 Mart 1918, DH.SFR.597/80/1_1, DH.SFR.597/80/1_1, 6 Kanuni Evvel 1334/ Aralık 1918.
  • Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kısm-i Adli Kalemi
  • DH.EUM.KLU.11/23/13_1, 5 B 1334/ 8 Mayıs 1916
  • Dâhiliye Nezâretiİdâre-i Umumiye Ekleri
  • DH. I.UM.EK.31/89/1_1-2, 3 Nisan 1333/10 C.1335/3 Nisan 1917.
  • Dâhiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi
  • DH. SN. THR.66/4/1_1-2, 12 Teşrinisani 1331/ 25 Kasım 1915.
  • Akbıyık, Yaşar (1987), “Maraş’ın Düşman İşgalinden Kurtulmasında Atatürk’ün Rolü.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.4, S.10, ss.225-231
  • Akseki, Cengiz (2013), “Atatürk Devrimlerinde Yöntem II: Söylem Ve Toplum”, Pamukkale Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Belgi Dergisi, S.5 (Kış/I), ss.507-536.
  • Alparslan, Yaşar vd.(2009), Seyahatname, Şehir Tarihi ve Coğrafya Kitaplarına Göre Maraş, Ukde Kitaplığı: 66, Maraş Tarihi Serisi:26, Kahramanmaraş.
  • Arabacı, Zeynep (2017), “Birinci Dünya Savaşı Öncesi Ve Savaş Döneminde Aşılama Uygulamaları ve Hemşirelik.” Sağlık Akademisi Kastamonu, C.2, S.1, , ss.40-50.
  • Armaoğlu, Fahri (2007), 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1915. C.1-2, Genişletilmiş bs. 16, İstanbul: Alkım Yay.
  • Arslan, Mehmet (2014, “Çanakkale Muharebeleri Esnasında Osmanlı Devleti’nde Asker Alma Hizmeti ve Askerlik Şubeler”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Çanakkale.
  • Arslanyürek, Yaşar (2020), “İngilizlerin Maraş’ı İşgali.” Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (Özel Sayı), ss. 16-42.
  • Atnur, İbrahim Ethem (2019), “Türklerin I. Dünya Savaşı”, İşgalden Kurtuluşunun 100. Yılında Bayburt, Ed. Süleyman Çiğdem, vd., Bayburt Üniversitesi Yayınları No: 21,Erzurum, ss.83-86.
  • Ayna, Bayram (2018). “Maraş ve Çevresinde Kürt Eşkıyaları (1917-1918).” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C.IV, S.XIII/ Aralık, ss.453-439.
  • Beşikçi, Mehmet (2015), Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
  • Bozkurt, İbrahim (2018). “Tanin Gazetesi’ne Göre I.Dünya Savaşı’nın Başlama ve Osmanlı Devleti’nin Savaşa Giriş Süreci.” Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 5, S.22, Nisan, ss. 239- 265.
  • Çabuk, Mustafa (2015), “Amerikan Board Arşivine Göre; 1878–1879 Zeytun’daki Ermeni İsyanı ve Amerikalı Misyonerler.” TurkishStudies, Volume 10/5 Spring, ss.131-140.
  • Çalışkan, Adem (2019), “XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarında Maraş ve Kazalarında Salgın Hastalıklar ve Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Önlemler”, Sağlık – Toplum – Bilim Akademik Araştırmalar, Ed. Durmuş Ali Arslan vd., Çanakkale: Paradigma Akademi.
  • Çankaya, Özlem (2919), “Millî Mücadele Dönemi’nde Asker Firarileri.” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), Yıl 15, S.29. ss. 175-203.
  • Çapan, Fatma (2016). “Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) Döneminde Maraş ve Çevresinin Stratejik Önemi.” Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu 17-19 Kasım 2016, C.III, Kahramanmaraş, ss.176-191.
  • Çelik, Kemal (2001), “Mut Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Karar Defteri ve Milli Mücadele›de Mut”, Atatürk’ün 120. Doğum Yıldönümü ’ne Armağan, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, , Ankara.
  • Dinçaslan, A.Latif (2008), Zeytun ve Çevresindeki Ermeni İsyanları 1895-1921, Ed. Yaşar Alparslan vd., Ukde Kitaplığı: 52, Maraş Tarihi Serisi:22, Kahramanmaraş.
  • Doğan, Ayhan (2014), Çanakkale’den Cumhuriyet’e Maraşlı Şehitler, Ankara: Berikan Yay.
  • Doğan, Ayhan (2001), “Maraş’ta Misyonerlik Faaliyetleri (XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı ve XX. Yüzyılın Başlarında).” Selçuk Üniversitesi, sosyal Bilimler Dergisi, S.11, Konya, ss.271-285.
  • Doğan, Orhan (2014). “Maraş’ın İstiklal Mücadelesi”, Akdeniz’in Altın Kenti Kahramanmaraş, Ed. Orhan Doğan vd., Kahramanmaraş Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, ss.65-78.
  • Doğan, Orhan (2011). “Zeytun (Süleymanlı ) Ermenileri Tarafından Şehit Edilen Osmanlı Askerleri. ” Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.1, ss.509-546.
  • Doğan, Orhan (2011). “Milli Mücadelede Sebîl’ür- Reşâd Dergisi ve Eşref Edib’in “Maraş ve Ayntablıların Kahramanlıkları.” İsimli Makalesi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.10, S.4, 2011, ss.1439 -1474
  • Erdaş, Sadık (2015), “Ortadoğu’da Bir Alman Projesi: Yıldırım.” 100. Yılında I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, ss.177-202.
  • Eyicil, Ahmet (2013), “Osmanlı Döneminde Maraş’ın Nüfusu Ve Sosyal Yapısı”, Uluslararası Osmanlı Döneminde Maraş Sempozyumu C.I, 4-6 Ekim 2012 Kahramanmaraş, Kahramanmaraş Belediyesi, Kahramanmaraş, ss.23-95.
  • Eyicil, Ahmet (2008), Osmanlı’nın Son Döneminde Maraş’ta Ermeni Siyasi Faaliyetleri, Ankara: Gün.
  • Eyicil, Ahmet (2009), Yakın Çağda Kahramanmaraş, Ed. Yaşar Alparslan vd., Ukde Kitaplığı:75, Maraş Tarihi Serisi: 28, Kahramanmaraş.
  • Eyicil, Ahmet (2014). “Dulkadiroğulları Beyliği Dönemi (1337-1522)”, Akdeniz’in Altın Kenti Kahramanmaraş, Ed. Orhan Doğan vd., Kahramanmaraş Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, ss.35-38.
  • Eyicil, Ahmet (2014), “Yakın Çağda Kahramanmaraş (1850-1920)”, Akdeniz’in Altın Kenti Kahramanmaraş, Ed. Orhan Doğan vd., Kahramanmaraş Valiliği, İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü, ss.55-58.
  • Faroqh, Suraiya (2006), Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Çev. Emine Sonnur Özcan, İstanbul: Doğubatı.
  • Genel Kurmay Başkanlığı (2008), Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C.VIII, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
  • Gökçe Özcan, Almıla (2018), “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Vergi Muâfiyeti: Derbendçilik ”, Akademik Bakış, C.11, S.22, Yaz 2018, ss.305-322.
  • Gökhan, İlyas vd.(2008), İlkçağdan Dulkadirlilere Kadar Maraş, Kahramanmaraş: Ukde.
  • Güler, Mürsel (2019) “Sakarya Meydan Muharebesi Öncesi Asker Alım Faaliyetleri”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, İstanbul.
  • Gümüşalan, Nermin (2015), “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Ülke Genelinde Yaşanan Sosyo-Ekonomik Sıkıntıların Maraş Bölgesi Üzerindeki Etkileri.” Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14, S.2, ss.431-445.
  • Gümüşalan, Nermin (2013), “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Maraş Şehrinde asayiş Faaliyetleri (1908-1920)”, Uluslararası Osmanlı Döneminde Maraş Sempozyumu, C.III, 4-6 Ekim 2012 Kahramanmaraş, Kahramanmaraş Belediyesi, Kahramanmaraş, ss.299-312
  • Günay, Nejla (2019), “Milli Mücadelenin İlk Zaferi: Maraş Millî Mücadelesi ve Maraş’ın Kahramanlığı”, Türkiyat Mecmuası, ‘Milli Mücadele’ Özel Sayısı, ss. 47-74.
  • Günay, Nejla (2012), “Ermenilerin Kurdukları Cemiyetler ve Komitelerin Maraş ve Çevresindeki Faaliyetleri”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 16, S.3, Aralık, ss.21-44
  • Günay, Nejla (2009), “Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Maraş Yöresinde Sosyal Yapı Değişmeleri ve Bu Değişmede Ermeni-Fransız Rolü ”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 51, ss. 235-258.
  • Günay, Nejla(2009), “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Anadolu’nun Güney Bölgelerinde Ermeni Çete Faaliyetleri”, Atatürk Araştırma Merkezi ATAM Dergisi, 74, ss. 253- 281
  • Gürbüz, Adnan (2009), “16-17. Yüzyıllarda Maraş Şehrinde Sosyal ve Ekonomik Hayat”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.9, S.9, ss.165-170.
  • Halaçlı, Cengizhan (2018), “Cumhuriyet Rejiminin Tesisi ve Devamlılığında İstiklal Mahkemelerinin rolü (1923-1927)”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı, Denizli.
  • İbn İyas (2016), Yavuz’un Mısır’ı Fethi ve Mısır’da Osmanlı İdaresi, Çev. Ramazan Şeşen, İstanbul: Yeditepe.
  • İpek, Nedim (2015) “Şark Mültecileri.” I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, s.445- 476.
  • Kalaycı, İrfan (2018), “Sona Erişinin 100. Yılında 1. Dünya Savaşı’nın Ekonomik Cephesine Dair Bir İnceleme”, Avrasya Etüdleri 54/2018-2, ss.179-210.
  • Karal, Enver Ziya (2011), Osmanlı Tarihi. IX. Cilt, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı 1908-1918, Türk Tarih Kurumu Basımevi. 3.Tıpkıbasım, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • Karpat, Kemal H (2010), Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul: Timaş.
  • Koç, Kemalettin (2010), Kahramanmaraş’ta Sosyal Hayatın Fiziki Yapıya Etkisi (Sosyal, Kültürel, Ekonomik Yapı ve Şehirleşme Tarihi), Ed. Yaşar Alparslan vd., Ukde Kitaplığı:83, Maraş Tarihi Serisi:17, Kahramanmaraş.
  • Mete, Ali Serdar (2015), “Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Piyade Tüfeği Tedarikinde Bağımlılık ve Alman Tekeli: Mavzer Tüfekleri Örneği.” Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Genç Bakışlar, Ed. Ercan Karakoç, İstanbul: Ukid Yayınları, ss. 99-125.
  • Mete, Ali Serdar (2012), “Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine Türk Ordusunda Mavzer Tüfekleri”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
  • Okur, Mehmet vd.(2014), “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Meclis-i Umumi’de Görüşülen Başlıca Askerî Meseleler.” 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak, Uluslararası Sempozyum 20-21 Kasım 2014 İstanbul, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü İstanbul, ss.283-310.
  • Özçelik, İsmail (2005), Millî Mücadele’de Anadolu Basınında Güney Cephesi (Adana, Antep, Maraş, Urfa) 1919-1921, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırmaları Merkezi, Ankara.
  • Özkaya, Yücel vd.(2006), “Muhassıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.31, İstanbul 2006, ss.18-20
  • Sakin, Orhan (2008), Osmanlı’da Etnik Yapı ve 1914 Nüfusu, İstanbul: Ekim.
  • Solak, İbrahim (2004), XVI. Asırda Maraş Kazası (1526-1563), Ankara:Akçağ Yay.
  • Şahin, Harun (2015), XX. Yüzyılın Başlarında Maraş Sancağı’nın İktisadi, Mali Ve Sosyal Durumu. XX. Yüzyılın Başlarında Maraş Sancağı’nın İktisadi, Mali Ve Sosyal Durumu, Dulkadir Belediyesi, Maraş Kültür Tarih Yayınları Serisi-4, Kahramanmaraş 2015.
  • Tank, Bekir (2013), “Almanya ve Avusturya Belgelerinde Maraş 1878-1923.” Uluslararası Osmanlı Döneminde Maraş Sempozyumu, C.II, 4-6 Ekim 2012 Kahramanmaraş, Kahramanmaraş Belediyesi, Kahramanmaraş, ss.409-430.
  • Taş, N.Fahri (2018), “Birinci Dünya Savaşı Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Kazanımları”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDE) XI-I, ss. 21-32
  • Temizgüney, Firdes (2019) “Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı Devleti’ne Sığınan Rus Askeri Mülteciler Meselesine Genel Bir Bakış”, HistoryStudies, Volume 11, Issue 1, February, ss.261-283.
  • Topal, Cengiz (2013) “Firar Suçları”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çankaya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Hukuku Ana Bilim Dalı, Ankara.
  • Tosun, Ulvi Ufuk (2018), “Mütareke Dönemi’nde Asker Firarilerinin İç Güvenliğe Etkileri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.11 S.57 Haziran, ss.171-175.
  • Tosun, Ulvi Ufuk (2010), “Eskişehir İstiklâl Mahkemesi Karar Defterine Bazı Suç Çeşitleri ”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, TAED-67, Ocak, Erzurum, ss.601-614.
  • Ünal, Mehmet Ali (2015), “Osmanlı Devleti’nde Askeri Sınıfın Yargılanması.” XVI. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 20-24 Eylül 2010, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.IV, II. Kısım, Ankara, s.669-697.
  • Ünalp F. Rezzan (2018), “Birinci Dünya Harbi Sonunda Maraş’ın İtilaf Devletlerince İşgali ve Maraş Savunması ”, Akademik Bakış 205, C11, S.22, Yaz, ss.205-235.
  • Ürkmez, Naim (2015), “Eşkıyalığın Engellenmesine Dair Sultan II. Abdülhamid’e Sunulan Bir Rapor.” ETÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, I/1, Aralık, ss.31-64
  • Yakar, Halil İbrahim (2014), Gaziantep Savunması Hatıralar-Belgeler, Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, Ankara: Epa-Mat.
  • Yaşar, Hakan (2016), “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Devleti’nin Firari Askerler Sorununa Dair Genel Bir Değerlendirme”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVI/32,Bahar, ss.5-41.
  • Yener, Tevfik (2015), Birinci Dünya Savaşı ve Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul: İnkılâp Kitap Evi.
  • Yıldırım, Burcu (2009), “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Asker Ailelerine Devletin Yaptığı Yardımlar”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, İstanbul.