TATAR ŞİVE DİLİNDEKİ EMİR, NİYET VE İSTEK KİPLERİ

Belirli bir eylemin gerçekleştirilmesiyle ilgili olan emir, istek, niyetin çeşitli anlamları Türk dillerinde ve onların şivelerinde, özellikle Tatar şive dilinde bir takım gramer biçimleriyle belirtilir. Gramer biçimlerinin çokluğu Türk halklarının psikolojik özellikleri, onların manevi ve duygusal durumu, hem davranışlarıyla, hem de belirli bir eylemin gerçekleştirilmesi veya gerçekletirilmemesiyle ilgili olan öğüt ve tavsiyeleriyle yardıma gelmeye hazır oluşlarından kaynaklanır. Tatar şive dilinde emir kipinin (imperative) onu başka kiplerden ayıran özel morfolojik göstergeleri yoktur. Ama makalenin yazarı şeklen fiil köküyle aynı olan sıfır formuna eklenen bir takım gramer biçimlerini, onların eklerini ve onlarla birlikte kullanılan yardımcı kelimeleri emir kipinin biçimleri olarak tanımaktadır. Bu biçimler emir kipinin duygusal ve iradi anlamını kuvvetlendiren veya aksine azaltan azim, kategoriklik, kandırma, rica, öğütün tamamlayıcı nüanslarını belirtmek için kullanılırlar. Tatar dili ağızlarında bu çeşit eklerin sayısı çok değildir. Makalede bunlardan -ıŋ , -gın, -sın (-nar) ekleri irdelemektedir. İstek kipinin (optativ) kullanılması -ay, -ıy, -magay(ı), -gay ekleri vasıtasıyla gerçekleşen I. tekil ve çoğul şahısla sınırlanır. Bu ekler Göktürk anıtlarında gelecek zaman biçimini meydana getiren -gay ekiyle bağlıdırlar. Bunlardan başka Tatar dili ağızlarında istek anlamının çeşitli nüansları -ası kile, -ası idĭ, -ası qalğan, -ası iken,-ası bul, -gı kĭli (kile), -gı idĭ, -ırga idĭ, -ır (-mas) idĭ biçimleri gibi birçok birleşik biçimler vasıtasıyla belirtilir. Niyet anlamı Tatar dili şivelerinde özel gramer araçları vasıtasıyla belirtilir. Bundan dolayı o ayrı bir kip olarak ayrılabilir. Şive dilinde belirli bir eylemin gerçekleştirilmesiyle ilgili olan niyet, azim anlamlarını belirtmek için -makçı, -mak, -ğaltı gramer biçimleri ve -ırğa ite, -ırga at′a, -ırga kĭli, -ırga tĭle, -mağa ite, -mağa tĭli, -ma kĭli, -mak bul, -mak ite, -ğalı ite, -ğalı otur (utır) gibi birleşik yapılar kullanılır. Makalede kiplerin sistemli-senkron tarifi dil malzemesinin lingo-coğrafik ve bölgesel yorumuyla birlikte yapılmaktadır.

IMPERATIVE, OPTATIVE MOODS AND MOOD OF INTENTION IN THE TATAR DIALECT LANGUAGE

The multiple forms of command, desire, intention to perform some action in the Turkic languages and dialects, in general, and in the Tatar dialect language, in particular, are represented by different grammatical forms. Such an abundance of grammatical forms predetermined by the psychological characteristics of the Turkic peoples, by their spiritual and emotional conditions, by their willingness to help not only by physical actions, but also by advices, recommendations, exhortations to do or not do a certain action. In the Tatar dialect language imperative mood does not have specific morphological indicators that distinguish it from the other inclinations. However, the author of the article as an imperative verb forms recognizes a number of grammatical particles being connected to the infinitive form, namely affixes and particles. They coincide with the verbal stem. These forms are used to express the complementary shades of persistence, categorical, persuasion, request, exhortation, that enhance or, on the contrary, weaken the emotional and volitional value of imperative. In the subdialects of the Tatar language there is small number of these affixes, namely, forms with -ıŋ , -gın, -sın (-nar). The use of the optative mood is limited to the I person singular and plural forms, which is realized by the affixes, such as -ay, -ıy, -magay(ı), -gay. These forms are related to the affix -gay, using which in the Ancient Turkic Monuments the forms of the future tense were formed. Moreover, in the subdialects of the Tatar language different shades of desire to perform some action are expressed by the numerous analytic forms like -ası kile, -ası idĭ, -ası qalğan, -ası iken,-ası bul, -gı kĭli (kile), -gı idĭ, -ırga idĭ, -ır (-mas) idĭ. The mood of intention in the subdialects of the Tatar language are expressed by the special grammatical forms. This allows us to distinguish them as a separate inclination. To express the meaning of intention or determination to perform some action in the Tatar dialect language -makçı, -mak, -ğaltı grammatical forms, as well as ırğa ite, -ırga at′a, -ırga kĭli, -ırga tĭle, -mağa ite, -mağa tĭli, -ma kĭli, -mak bul, -mak ite, -ğalı ite, -ğalı otur (utır) analytic constructions are used. In this paper, the system-synchronous description of inclinations is accompanied by the linguo- geographical and the areal interpretation of the material.

Keywords:

Tatar dialect language, Tatar subdialects, imperative mood, optative mood, the mood of intention ve,

PDF

___

ABDULLİN, İ .A., (1974), “Armyano-kıpçakskiye rukopisi i ih otnoşeniye k dialektam tatarskogo yazıka”, Materialı po Tatarskoy Dialektologii, Kazan: s. 178.
AHMETGALİYEVA, Y. S., (1979), İssledovaniye Tyurkoyazıçnogo Pamyatnika
“Kisekbaş Kitabı”, Moskva. AGAZADE, N. G., (1965), Sistema Nakloneniy v Sovremennom Azerbaydjanskom
Literaturnom Yazıke, Baku. BASKAKOV, N.A., (1956), “Sistema Spryajeniya ili İzmeneniya Slov po Litsam v
Yazıkah Tyürkskoy Gruppı”, Sravnitelnaya Grammatika Tyürkskih Yazıkov. Morfologiya, Moskova, s. 307. BLAGOVA G. F., (1976), “İmena Deystviya v Tyürkskih Yazıkah Sredneaziatskogo
Regiona”, Tyürkologiçeskiye İssledovaniya, Moskva, s. 54. BURGANOVA, N. B., (1962), “Govor Karinskih i Glazovskih Tatar”, Materialı po
Tatarskoy Dialektologii, Kazan, 111. ÇAYKOVSKAYA, A. İ., (1978), Tyürkskaya Grammatika v Araboyazıçnıh
Filologiçeskih Traktatah XIII-XIV vv. (Glagol), Taşkent. ÇARIYAROV, B., (1969), Gunorta-Gunbator Turki Dillerde İşlik Zamannarı, Aşgabat.
ÇŞERBAK, А.М., (1981), Oçerki po Sravnitelnoy Morfologii Tyürkskih Yazıkov (Glagol), Moskva.
ÇŞERBAK, A.M., (1961), Grammatiçeskiy Oçerk Yazıka Tyürkskih Tekstov X-XIII vv. iz Vostoçnogo Turkestana, Moskva.-Leningrad.
Dokumentı na polovetskom yazıke XVI v. (sudebnıyı aktı Kamensko-Podolskoy obçşinı). Transkriptsiya, perevod, predisloviye, vvedeniye, grammatiçeskiye kommentariy i glossariy G. İ. Grunina. (1967), Moskva, s. 375.
DULZON, A. P., (1960), “Liçno-Vremennıyı Formı Çulımsko-Tyürkskogo Glagola”,
Uçyonıyı Zapiski Hakasskogo Nauçno-İssledovatelskogo İnstituta Yazıka, Literaturı i İstorii. Vıp. VIII, Abakan, s. 136. GADJİYEVA, N. Z., (1976), Tyürkoyazıçnıyı Arealı Kavkaza, Moskva.
Grammatika Altayskogo Yazıka, (1869), Kazan.
İŞBULATOV, N. A., (1959), “Morfologiçeskiyi Osobennosti Kazmaşevskogo Govora”,
Başkirskiy Dialektologiçeskiy Sbornik, Ufa. İŞBULATOV, N. H., (1963), “Kizilskiy Govor”, Başkirskaya Dialektologiya, Ufa.
KALMIKOVA, S. A., (1965), Aknogayskiy Dialekt Nogayskogo Yazıka, Avtoref. diss.
. kand. filol. nauk, Moskva, 1965. KONDRATYIV, V.G., (1970), Leningrad.
Oçerk Grammatiki Drevnetyürkskogo Yazıka, KONONOV, A. N., (1956), Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo
Yazıka, Moskva-Leningrad. KONONOV, A. N., (1960), Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva.
KORKİNA, Y. İ., (1970), Nakloneniya Glagola v Yakutskom Yazıke, Moskva.
MALOV, S. Y, (1951), Pamyatniki Drevnetyürkskoy Pismennosti. Tekstı i
İssledovaniya, Moskva.-Leningrad. MAKSYUTOVA, S. F., (1963), “Burzyanskiy Govor”, Başkirskaya Dialektologiya, Ufa.
MAHMUTOVA, L. T, (1978), “Bastanskiy Govor Tatarskogo Yazıka”, Materialı po
Tatarskoy Dialektologii, Kazan. MAHMUTOVA, L.T, (1978), Opıt İssledovaniya Tyürkskih Dialektov. Mişarskiy
Dialekt Tatarskogo Yazıka, Moskva. MİRJANOVA, S. F., (1963), “Materialı Ekspeditsiy 1958 goda (Predvaritelnoyo Soobçşeniye)”, Başkirskiy Dialektologiçeskiy Sbornik, Ufa, s. 199.
MUSAYEV, K. M., (1964), Grammatika Morfologiya, Moskva.
Karaimskogo Yazıka. Fonetika i POKROVSKAYA, L.A., (1964), Grammatika Gagavuzskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya.
RAGİMOV, M. Ş. , (1966), İstoriya Formirovaniya Nakloneniya Glagola v
Azerbaydjanskom Yazıke: Avtoref. diss. ... d-ra. filol. nauk, Baku. RASSADİN, V.İ., (1978), Morfologiya Tofalarskogo Yazıka v Sravnitelnom Osveçşeni, Moskva.
SADVAKASOV, G ., (1976), Yazık Uygur Ferganskoy Dolinı, Alma-Ata.
ŞUKUROV, Ş. İ., (1966), İstoriya Razvitiya Glagolnıh Form Uzbekskogo Yazıka, Taşkent.
TENİŞEV, E.R., (1976), Stroy Sarı-Yugorskogo Yazıka, Moskva.
TUMAŞEVA, D.G., (1977), Dialektı Sibirskih Tatar, Kazan.
YULDAŞEV, A.A., (1965), Analitiçeskiyi Formı Glagola v Tyürkskih Yazıkah, Moskva.