AZERBAYCAN’DA KÜLTÜREL UYANIŞ VE BASIN

Öz Rusya, Kafkasya’yı işgal politikası sonucunda Azerbaycan’da hakimiyet kurmasıyla Azerbaycan toplumu üzerinde bir baskı siyaseti takip etmeye başladı. Rusya’nın bölge halkını aldığı kararlardan haberdar etmek için resmi bir yayın organı olarak kullandığı ilk gazete olan Tiflisskie Vedomosti (Tiflis Haberleri) basın konusunda Rusya tarafından atılmış bir adımdı. Azerbaycan’da başlayan kültür hareketleri sonucundaki ilk milli adım ise Hasan Melikzade Zerdabi tarafından çıkarılan Ekinci gazetesi oldu. Ekinci’den sonra çıkmaya başlayan Ziya, Ziya-yı Kafkasiyye, Keşkül, Şark-ı Rus ve İrşad gazeteleri Azerbaycan basın tarihi için bir dönüm noktası teşkil etti. Rusya tarafından 1905’e kadar sıkı bir takibat ve sansüre uğrayan bu yüzden uzun ömürlü olamayan Azerbaycan basını için kırılma noktası 1905 Rus Devri’mi oldu. Bu tarihten sonra 1920 yılındaki Rus işgaline kadar geçen süre içinde Azerbaycan basını gözle görülür bir canlanma yaşadı. 1920 işgalinden sonra ise 1980’e kadar geçen süreçte basın yeni bir takibat ve sansüre uğrarken kontrollü olarak çıkan gazeteler devletin resmi yayın organı haline geldi. Azerbaycan basını konusunda yapılan çalışmaların azlığından yola çıkılarak hazırlanan bu çalışmanın amacı dönemin önde gelen gazete, dergi ve fikir adamlarını birinci elden kaynaklar ve araştırma eserlere dayanarak incelemek ve bu konudaki eksikleri ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, basın, Hasan Melikzade Zerdabi, Ekinci, Hayat, Tagiyev, Mehmet Emin Resulzade, İrşat

Cultural Awakening and Press in Azerbaijan

PDF

___

Açıkkaya, Savaş, “Çarlık Rusyası Hakimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S: XXVIII, Kayseri 2010, s. 403-420.
Akpınar, Yavuz, Azeri Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, İstanbul 1994.
Akpınar, Yavuz, “Hasan Bey Zerdabi”, DİA, C: XVI, 1997, s. 362-363.
Akpınar, Yavuz, Yaşar Karayev, “Celil Mehmedkuluzade”, DİA, C: XXVIII, 2003, 543-545.
Akpınar, Yavuz, “Mirza Alekber Sabir”, DİA, C: XXXV, 2008, s. 345-346.
Akpınar, Yavuz, “Seyyid Azim Şirvani”, DİA, C: XXXVII, 2009, s. 50-51.
Akpınar, Yavuz, “Ali Turan”, DİA, C: XLI, 2012, 408-410.
Algar, Hamid, “Mirza Feth Ali Ahundzade”, DİA, C: II, 1989, s. 186-190.
Aşırlı, Akif, Azərbaycan Mətbuatı Tarixi (1875-1920), Elm və Təhsil Nəşriyyatı, Bakı 2009.
“Azeri Matbuatının Muhtasar Tarihçesi”, Yeni Kafkasya, S: IX, İstanbul 1926, s. 1-16.
Baykara, Hüseyin, “1905 ve 1917 Rus İnkılapları Arasında Azerbaycanda Basın”, Türk Kültürü, C: II, S: XXI, Ankara 1964, s. 114-117.
Bennigsen, A., Quelquejay, L.C., Stepte Ezan Sesleri, Çev. Nezih Uzel, İrfan Yayımcılık, İstanbul 1994.
İmanov, Vügar, Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934) Lider Bir Aydın ve Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Temsili, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2003.
Kazan, Hüseyin, “Azerbaycan Milli Uyanışında Aydınlar ve Basın”, İnönü Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, C: I/I, s. 28-43.
Koç, Elif, “Çarlık Dönemi Azerbaycan Matbuatı Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S: 60, Haziran 2018, s. 181-196.
Kolikpınar Elif, “Azerbaycan Edebiyatında İlk Mizah Dergisi Molla Nasreddin Üzerine Bir İnceleme”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı, Erzurum 2016.
Sarıahmetoğlu, Nesrin, Mücadeleye Adanan Hayat: Neriman Nerimanov, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
Şimşir, Sebahattin, Mehmet Emin Resulzâde’nin Türkiye’deki Hayatı, Faaliyetler ve Düşünceleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1995.
Türkyılmaz, Selçuk, “Şark-ı Rus Gazetesi Üzerine Bir İnceleme”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, İzmir 2006.
Uzun, Mustafa, “Abdürreşid İbrahim”, DİA, C: I, 1988, s. 295-297.
Yeşilot, Okan, Hasan Melikzade Zerdabi ve Ekinci Gazetesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
Yeşilot, Okan, Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2015.
Yıldırım, İrfan Murat, “Azerbaycan’da Matbuat Hareketlerinin Başlangıcı”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S: II/II, 2013, s. 147-160.
Yıldırım, İrfan Murat, “Molla Nasreddin Dergisi ve Türkiye”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S: IV/II, 2015, s. 658-666.
Yüce, Nuri, “Ahmet Ağaoğlu”, DİA, C: I, 1988, s. 464-466.
Yüksel, İbrahim, Azerbaycan’da Fikir Hayatı ve Basın, Acar Yayınları, İstanbul 1988.
Yüksel, Zühal, “Kırım Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S: XIII [Ahmet Bican Ercilasun’a Armağan], Konya 2003, s. 421-434.
http://azerbaycanedebiyati.atauni.edu.tr/index.php/sayfa/detay/hasim_bey_vezirov (Erişim Tarihi: 22.12.2018).
Kırımın Sesi Gazetesi, 12 Ekim 2018. (http://kiriminsesigazetesi.com/ismail-bey-gaspralinin-fikir-dostu-said-unsizadenin-yazgan-dersligi-talim-ul-etfal-tahzib-ul-ahlaq/). (Erişim Tarihi: 21.12.2018).