XVIII. Yüzyılın Sonlarında Bir Muhallefâtın Müsâdere Süreci: Antalya Sancağı Mütesellimi Ebubekir Paşa

İktisâdî ve sosyal tarih çalışmalarında önemli bir kaynak olan muhallefât defterleri, mallarına devletçe el konulan kişilerin kayıtlarını ifade etmektedir. Bu defterler aynı zamanda taşra yönetim mekanizmasının yeni özneleri ve bunların devletle olan ilişkilerinin ortaya konulması açısından da önem arzetmektedir. Bu bağlamda Antalya a’yânı Ebubekir’e ait muhallefât kayıtları, yerel güçlerin servetlerinin boyutlarını göstermesi yanında dönemin devlet ve toplum ilişkileri hakkında da yeterli bir fikir vermektedir. Nitekim 16. yüzyılın sonlarından itibaren devletin taşradaki otoritesini tekrar sağlamaya çalışması ve 18. yüzyıla gelindiğinde hem vergi kaynaklarını hem de reâyâyı korumak kaygısıyla bu gruba geniş yetkiler tanıması, onları taşra yönetiminde ön plana çıkarmıştır. Bilhâssa 18. yüzyılın sonlarında Osmanlı-Rus ve Osmanlı-Avusturya savaşlarının da etkisiyle devletin içinde bulunduğu karışık dönem -a’yân zümresinin suistimallerine rağmen- yerel güçlerin hem mâlî hem de askerî desteğine ihtiyaç duyulması, onlara eski idârî ve malî haklarını geri kazanmalarının yolunu tekrar açmıştır. Bu bağlamda Antalya sancağının yerel seçkinlerinden biri olan Ebubekir Ağa’nın da mîrmîrân payesiyle ikinci kez mütesellimliğe atanması, devlet ve toplum ilişkilerinin en belirgin örneklerden birisidir.

Anahtar Kelimeler:

Antalya Sancağı, Ebubekir Ağa, Muhallefât, A’yân

The Confiscation Process of an Inheritance at the End of the 18th Century: Ebubekir Pasha, the Vice Governor (Mutesellim) of Antalya Sanjak

The muhallefât registers, which are an important source in economic and social history studies, refer to the records of people whose properties were confiscated by the state. These registers are also important in terms of revealing the new subjects of the provincial government mechanism and their relations with the state. In this context, the records of the muhallefât belonging to Ebubekir Pasha, an a‘yân of Antalya, not only show the extent of the wealth of the local powers but also give an adequate idea about the state and society relations of the period. Indeed, with the beginning of the late 16. century, the state's efforts to restore its authority in the provinces and giving wide powers to this group with the concern of protecting both tax resources and reâyâ brought them to the forefront in the provincial administration by the 18. century. Especially at the end of the 18. century, with the effect of the Ottoman-Russian and Ottoman-Austrian wars, the complicated period in which the state was in the need for both financial and military support of the local powers opened the way for them to regain their old administrative and financial rights, despite the abuses of the a'yan group. In this context, the reappointment of Ebubekir Ağa, one of the local elites of the sanjak of Antalya, to the position of mîrmîrân, is one of the most prominent examples of the reconciliation between the state and society.

Keywords:

Antalya Sanjak, Ebubekir Ağa, Inheritance, A’yâns,

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)-BOA. Ali Emirî Abdülhamit I (AE.SABH I), 353/24736; 348/24349; 323/21993; 28/2145.

BOA. Cevdet Adliye (C.ADL.), 30/1760.- BOA. Cevdet Askeriye (C.AS.), 1139/50621; 943/40945; 727/30482.- BOA. Cevdet İktisat (C.İKT.), 16/764.

BOA. Cevdet Maliye (C.ML), 194/8035; 178/7540; 77/3539; 409/16762; 774/31578; 25/1161; 205/8447; 221/9178, 233/9781; 237/9905; 745/30351; 606/25028.

BOA. Cevdet Zaptiye (C.ZB.), 86/4296.- BOA. Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 1396/55977; 1397/56069; 1415/57840; 106/4186.

Bâb-ı Defterî Baş Muhâsebe Muhallefât Halifesi Defterleri (D.BŞM.MHF.), 61/39; 64/13; 64/22; 64/24; 65/47; 75/33.

BOA. Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Belgeleri (TS. MA.e.), 704/37; 158/37.

BOA. Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Defterleri (TS. MA.d.), 9211.

Akdağ, Mustafa, “Osmanlı Tarihinde Ayanlık Düzeni Devri 1730-1839”, TarihAraştırmaları Dergisi, 1970, 8.14, s. 51-61.

Akyıldız, Ali, “Sarraflık (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.36, 2009, s. 163-165.

Armağan, Abdüllatif, “XVI. Yüzyılda Teke Sancağı’nın Yönetimi ve Yöneticileri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18, 1 (2011), s. 273-293.

Barkan, Ömer Lütfü, “Edirne Askerî Kassamı'na Âit Tereke Defterleri:(1545-1659)”, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1966, s. 47-57.

Başarır, Özlem, “Muhallefât Kayıtları Işığında XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Görevlilerinden Diyarbekir Voyvodalarının Terekeleri”, Belleten, Ankara 2016, 80.287, s. 59-84.

Beydilli, Kemal, “Nizam-ı Cedid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, C.33, s. 175-178.

Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2013, 11.22, s. 193-229.

Bölükbaşı, Ömerül Faruk, “İstanbul Sarrafları (1691-1835)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2014, 30, s. 19-96.

Mcgowen, Bruce, “Ayanlar Çağı”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, Editör: Halil İnalcık ve Donald Quataert, C.2, Eren Yayıncılık, İstanbul 2006.

Cezar, “Yavuz, Bir Âyanın Muhallefâtı: Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmailoğlu Hüseyin”, Belleten, 161, 1977, s. 41-78.

Cezar, “Yavuz, “18. ve 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Sarraflar”, Gülten Kazgan’a Armağan: Türkiye Ekonomisi, 2004, s. 179-207.

Cezar, “Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. Yüzyıldan Tanzimât’a kadar Mali Tarih), İstanbul 1986.

Çelik, Şenol, “Teke-İli”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, (40), 2011, s. 344-347.

Çizakça, Murat, İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortaklıkları Tarihi, Çeviren: Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.

Ekin, Ümit, “Klasik Dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda Karayolu Ulaşımını ve Nakliyatı Etkileyen Faktörler (1500-1800)”, Belleten, 2017, 81.291, s. 387-418.

Ergenç, Özer, Şehir, Toplum, Devlet Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013.

Hınz, Walther, İslâm'da Ölçü Sistemleri, Çev. Acar Sevim, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1990.

Kallek, Cengiz, “Okka”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.33, İstanbul 2007, s. 338-339.

Kallek, Cengiz, “Ukiyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.42, İstanbul 2012, s. 67-70.

Karataş, Mehmet, “18-19. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Bazı Müsâdere Uygulamaları”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 2006, s. 219-37.

Keyder, Çağlar; Faruk Tabak (ed.), Osmanlıda Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1998.

Khoury, Dına Rızk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu, Çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.

Mumcu, Ahmet, Siyaseten Katl, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1963.

Nagata, Yūzō, Tarihte Ayânlar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997.

Öğün, Tuncay, “Osmanlı Devleti’nde Müsadere Uygulamaları”, Osmanlı, C.6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 371-383.

Özcan, Tahsin, “Muhallefât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.30, 2005, s. 406-407.

Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu'nda Âyânlık. Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994.

Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Âyanlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hânedânlıkların Kuruluşu”, Belleten, Ekim 1978, C.XLII, S.168, s. 667-723.

Halil Sahillioğlu, “Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1525 yılı Sonunda İstanbul’da Fiyatlar”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 1967, 1.3, s. 50-53.

Savaş, Saim, “Sivas Valisi Dağıstâni Ali Paşa’nın Muhallefâtı, XVIII. Asrın Sonunda Osmanlı Sosyal Hayatına Dair Önemli Bir Belge”, Belgeler, XV/19, Ankara, 1993, s. 249-292.

Telci, Cahit, “Osmanlı Devleti’nde 18. Yüzyılda Muhallefât ve Müsâdere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 22/2, 2007, s. 145-166.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.I Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.

Ünlü, Ertan, “18. Yüzyılda Sarraf Katlleri: “Devlet Malına Halel”in mi, Hizipleşmenin mi Kurbanları?”, Osmanlı Araştırmaları, 52.52, s. 99-133.

Quataert, Donald, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1722, Çev. Ayşe Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.