Kazak Türkçesinde Ek, Kelime ve Kelime Gruplarında Görülen Eksiltim Üzerine

Öz “Dilde tutumluluk, dil ekonomisi, Zipf yasası” gibi adlarla da bilinen en az çaba ilkesine göre gereksiz yapılardan, tekrarlardan kaçınmak; sözü dolaysız ve ekonomik, ama etkili biçimde söylemek gerekmektedir. Çünkü iletişimde en kısa yoldan hedefe ulaşmak esastır. En aza çaba ilkesi ses benzeşmesi, ses ve hece düşmesi gibi ses olaylarının pek çoğunda egemen olan dilsel birimleri sadeleştirme ve genelleştirme eğilimlerini anlatır ve insan dili dışında hayvan iletişim sistemlerinden bilgisayar programlama diline varana kadar geniş bir araştırma alanı vardır. Türkiye Türkçesinde “eksiltim, eksilti, eksiltili anlatım, eksiltme, düşüm, düşürme, kısaltma, elips, sıfır tekrar” gibi çeşitli terimlerle ifade edilen eksiltim; ek, kelime, kelime grubu veya cümle içerisinde bazı ögelerin atılması esasında bir dilbilimi olayıdır. Genel itibariyle konuşma dilinde görülen bu olay dildeki en az çaba ilkesi esasına dayanmaktadır. Çalışmada, Kazak Türkçesinde özellikle günlük konuşma dilinde rastlanan ve edebi eserlerde de yansımaları görülen eksiltim hakkında bilgi verilmeye çalışıldı. Çalışmada Kazak Türkçesinde görülen eksiltimler, “eklerde görülen eksiltim”, “kelimelerde görülen eksiltim” ve “kelime gruplarında görülen eksiltim” şeklinde üç ölçüt esasında sınıflandırıldı. Cümlede görülen eksiltimler ise başka bir çalışmada ele alınacağından çalışmaya dâhil edilmedi.

A Study on Ellipsis in Suffixes, Words and Word Groups in Kazakh Turkish

Abstract According to the principle of least effort, which is also known as “frugality in language, language economy, Zipf's law”, it is necessary to avoid unnecessary structures and repetitions; the statement must be said directly and economically, but effectively. This is because it is essential to achieve the objective in the shortest way in communication. The principle of least effort states the tendency to simplify and generalize linguistic units that dominate many phonetic events such as homonyms, elisions, and haplology, and it has a wide range of research from animal communication systems to computer programming languages as well as human languages. Ellipsis, which is expressed by using various terms such as "eksiltim, eksilti, eksiltili anlatım, eksiltme, düşüm, düşürme, kısaltma, elips, sıfır tekrar" in Turkish is a linguistics fact based on deletion of a suffix, word, word group or some elements in a sentence. It is mostly seen in colloquial language and based on least effort law in linguistics. In this study, it is tried to provide information about ellipsis in Kazakh Turkish which is particularly seen in colloquial language and reflected on literary works. The ellipsis in Kazakh Turkish are classified on the basis of three criteria as "ellipsis in suffixes”, “ellipsis in words” and “ellipsis in word groups”. The ellipses in sentences were not included in the study as they will be discussed in another study.

Keywords:

Kazakh Turkish, ellipse, sound events least effort law,

PDF

___

Äbu Nasır äl-Farabiy. (2007). Metafizika. Tom 1. Astana: Lotos Baspası.

Ahmanova, Olga. (1966). Slovar’ Lingvistiçeskih Terminov. Moskva: İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.

Älimulı, Amanxan. (2014). Ğumır-Dariya. Almatı: Arna Baspası.

Amanjolov, Qasım. (1949). “Bügingi Künniñ Tolğawı”. Ädebiyet jäne İskusstvo, (4), 2.

Amanjolov, Särsän. (2004). Qazaq Tili Dialektologiyası men Tarixınıñ Mäseleleri. Almatı: Sözdik-Slovar’ Baspası.

Amantay, Diydar. (2010). Qarqaralı Basında – Roman, Povest’, Äñgimeler, Esseler, Öleñder. Almatı.

Äşimbayev, Mäwlen. (Ed.) (2011). Abay Tili Sözdigi. Almatı: Öner Baspası.

Äwezov, Muxtar. (2002). Qorğansızdıñ Küni – Äñgimeler, Povester. Almatı: “Atamura” Baspası.

Äwezov, Muxtar. (2014a). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı. Tom 3. (Ed. M.Qul-Muxammed, A. Särinjipov). Almatı: “Däwir” “Jibek Jolı” Baspası.

Äwezov, Muxtar. (2014b). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı. Tom 4. (Ed. M.Qul-Muxammed, A. Särinjipov) Almatı: “Däwir” “Jibek Jolı” Baspası.

Äwezov, Muxtar. (2014c). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı. Tom 5. (Ed. M.Qul-Muxammed, A. Särinjipov). Almatı: “Däwir” “Jibek Jolı” Baspası.

Äwezov, Muxtar. (2014d). Muxtar Äwezov Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı. Tom 8. (Ed. M.Qul-Muxammed, A. Särinjipov). Almatı: “Däwir” “Jibek Jolı” Baspası.

Äwezov Muxtar. (2014e). Muxtar Äwezov Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı. Tom 10. (Ed. M.Qul-Muxammed, A. Särinjipov).Almatı: “Däwir” “Jibek Jolı” Baspası.

Äwezov, Muxtar. (2014f). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı. Tom 50. (Ed. M.Qul-Muxammed, A. Särinjipov). Almatı: “Däwir” “Jibek Jolı” Baspası.

Aymawıtov, Jüsipbek. (2003a). Aqbilek – Povest’, Roman. Almatı: Atamura Baspası.

Aymawıtov, Jüsipbek. (2003b). Ruxnama. Pavlodar: “Eko” Ğöf.

Aymuxambet, Janat ve Amanxan Älimulı. (2013a). Qazaqtıñ 100 Poeması. Tom 1. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Aymuxambet, Janat ve Amanxan Älimulı. (2013b). Qazaqtıñ 100 Poeması. Tom 2. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Aymuxambet, Janat ve Amanxan Älimulı. (2013c). Qazaqtıñ 100 Poeması. Tom 3. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Baytursınov, Axmet. (2003). Ädebiyet Tanıtqış – Zerttew men Öleñder. Almatı: Atamura Baspası.

Baytursınulı, Axmet. (2013). Altı Tomdıq Şığarmalar Jıynağı 1. (Qurast. Rayxan İmaxanbet). Almatı: El-Şejire Baspası.

Bekeeva, Nur-Ayşa.(2012). “Qazaq Tilin Üyretüwde Awızeki Tilde Qalıptasqan Iqşamdalğan Qoldanıslar Röli”. IX. Mejdunarodnaya Nauçno-İssledovatel’skaya Konferentsiya, “Tsentralnaya Aziya: Regionalizatsiya i Globalizatsiya” (19-21 Aprelya 2012), Almatı, 106-109.

Biray, Nergis. (2016). “Kazak Türkçesinde “–ğasın, -gesin; -qasın, -kesin” Eki”, (s. 148-160). Prof. Dr. İsmail Çetiş Hatıra Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları.

Bussmann, Hadumod. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics (Translated and edited by Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi). London: Routledge.

Chen, Wei. (2016). “Ellipsis and Cognitive Semantics”. Theory and Practice in Language Studies, 6(11), 2134-2139.

Crystal, David. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Australia: Blackwell Publishing.

Çaltikenova, Lazat. (2012). “Morfologiyalıq Variyanttar men Sintaksistik Variyanttardıñ Aralas Kelüwi”. Vestnik QazNU Seriya Filologiçeskaya, 1(135), 181-185.

Dewletulı, Beysenbay. (2014). Prezident pen Perzent. Almatı: Arna Baspası.

Düysenbayulı, Esenbay. (2006). Ulanğayır. Almatı: Raritet Baspası.

Efendioğlu, Süleyman ve Adem İşcan (2010). “Türkçe Ses Bilgisi Öğretiminde Ses Olaylarının Sınıflandırılması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (43), 121-143.

Esenjanov, Xamza. (2014). Äñgimeler men Maqalalar. Almatı: Mereke Baspası.

Esenova, Q. E. (2011). “Körkem Şığarmada Jergilikti Til Erekşelikteriniñ Wäjdi-Wäjsiz Qoldanıluwı”. Vestnik QazNU Seriya Filologiçeskaya, 4(134), 113-115.

Ferrero, Guillaume. (1894). “L’inertie mentale et la loi du moindre effort”. Revue Philosophique de la France et de l’étranger, (37), 169-182.

Gemalmaz, Efrasyap. (1982). Standart Gemalmaz, Efrasiyap (1982). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin Formanlarının Enformatif Değerleri ve Bu Değerlerin İhtiyaç Halinde Bu Dilin Gelişimine Muhtemel Etkileri. Erzurum.

Gümüşatam, Gürkan. (2013). “Eksiltim (Ellipsis) ve Türkçede Eksiltim Türleri”. Turkish Studies, 8(1), 1539-1552.

Hengirmen, Mehmet. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınları.

Isqaqov, Axmedi. (Red.) (2006a). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Tom 2. Almatı: Arıs Baspası.

Isqaqov, Axmedi.(Red.) (2006b). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Tom 3. Almatı: Arıs Baspası.

Isqaqov, Axmedi.(Red.) (2007). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Tom 5. Almatı: Arıs Baspası.

Isqaqov, Axmedi. (Red.) (2011a). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Tom 11. Almatı: Däwir Baspası.

Isqaqov, Axmedi. (Red.) (2011b). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Tom 13. Almatı: Däwir Baspası.

Isqaqov, Axmedi.(Red.) (2011c). Qazaq Ädebiy Tiliniñ Sözdigi. Tom 15. Almatı: Däwir Baspası.

Iysabay, Qalmuqan. (2008). Jumbaq Üy - Povester. Almatı: Atamura Baspası.

İmer, Kamile, Ahmet Kocaman ve A. Sumru Özsoy. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.

İsayev, Seyilbek. (2014). Qazaq Til Biliminiñ Mäseleleri. Almatı: Abzal-Ay Baspası.

Japekova, Gul’fayrus Kabdulovna. (2015). Qazaq Qoğamınıñ Mädeniyeti jäne Älewmettik-Sayasi Oyı. Pavlodar: Kerekuw Baspası.

Japparulı, Bolat.(2002). Ay, Añqay Basım-Ay! – Äzil-Ospaq, Sın-Sıqaq. Almatı: Üş Qıyan Baspası.

Jeksenbay, Turdaqın. (2007). Bürkit – Povest’ jäne Äŋgimeler. Almatı: Atamura Baspası.

Joldasbekov, Mirzatay. (Ed.) (2014). Qazaq Öniriniñ Antologiyası (Aytıs V). Astana: Kültegin Baspası.

Jubanulı, Qudaybergen. (2013). Qazaq Til Biliminiñ Mäseleleri. Almatı: Abzal-Ay Baspası.

Jumadilov, Qabdeş. (2010). Tozaq Otı – Xikayattar, Äñgimeler, Sır-Suxbat, Oy-Tolğamdar. Almatı: Qazığurt Baspası.

Jünisov, Säken. (2013). Şığarmaları 3. Almatı: Taymas Baspa Üyi.

Kalyuta, Aleksandr.(2004). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Kanwal, Jasmeen, Kenny Smith, Jennifer Culbertson ve Simon Kirby. (2017). “Zipf's Law of Abbreviation and the Principle of Least Effort: Language users optimise a miniature lexicon for efficient communication”. Cognition Journal, (165), 45-52.

Karaağaç, Günay. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Keñesbayev, İsmet. (2014). Qazaq Til Biliminiñ Mäseleleri. Almatı: Abzal-Ay Baspası.

Keñesbayev, İsmet ve Telğoja Januzaqov. (1966). Til Bilimi Terminderiniñ Orosşa-Qazaqşa Sözdigi. Almatı: Ğılım Bsspası.

Kerimoğlu, Caner. (2014). Kuram ve Uygulamalarla Dilbilim, Göstergebilim ve Türkoloji Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.

Korkmaz, Zeynep. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Qaliyev, Ğabdolla. (2005). Til Bilimi Terminderiniñ Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Sözdik-Slovar’ Baspası.

Qaliyev, Ğabdolla ve Şora Sarıbayev. (1991). Qazaq Dialektologiyası. Almatı: Ana Tili Baspası.

Qasımbekov, Baqtıbay ve Darxan Qıdıralyev. (2008). Şanışqılı Berdiqoja Batır. Astana: Foliant Baspası.

Qul-Muxammed, Muxtar. (Ed.) (2006). Babalar Sözi (Batırlar Jırı). Tom 38. Astana: Foliant Baspası.

Qul-Muxammed, Muxtar. (Ed.) (2008a). Babalar Sözi (Batırlar Jırı). Tom 48. Astana: Foliant Baspası.

Qul-Muxammed, Muxtar. (Ed.) (2008b). Babalar Sözi (Batırlar Jırı). Tom 50. Astana: Foliant Baspası.

Qul-Muxammed, Muxtar. (Ed.) (2009). Babalar Sözi (Ğaşıqtıq Jırlar). Tom 55. Astana: Foliant Baspası.

Qunanbayev, Abay.(2011). Men Bir Jumbaq Adammın Onı da Oyla… (Qurast. A. Y. Qujikova). Almatı: Almatıkitap Baspası.

Mağawiyn, Muxtar.(2007). Qıpşaq Aruwı – Xikayattar. Almatı: Atamura Baspası.

Maxmetov, Janbırtay. (2017). Direktor (Roman). Astana.

Mamonov, Ibırayım. (2014). Qazaq Til Biliminiñ Mäseleleri. Almatı: Abzal-Ay Baspası.

Mansurulı, Tölewbay. (2000). “Üsikke Urınğan Üş Tal Gül”. Jeltoqsan, (9), 8.

Mäwlenov, Sırbay. (2013). Şığarmaları - Öleñder. (Qurast. Saqıp-Jamal Mäwlenova). Tom 1. Almatı: An Arıs Baspası.

Muqatov, Nağaşıbay. (2004). Janımnıñ Jasıl Japıraqtarı. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Muratbekov, Sayın.(2004). Eskek Jel – Äñgimeler. Almatı: Raritet Baspası.

Muratbekov, Sayın. (2013). Şığarmaları 2. Almatı: An Arıs Baspası.

Müsirepov, Ğabit.(2003). Ulpan – Roman. Almatı: Atamura Baspası.

Naqısbekov, Oqas. (1994). Qazaq Tiliniñ Oñtüstik Govorlar Tobı. (Doktorı Ğılımiy Bayandama). Almatı: Qazaq Memlekettik Qızdar Pedagogikalıq İnstitutı, Qazaq Tili Kafedrası.

Niyazğaliyeva, Ağilaş ve Turğanaliyeva Ganmirkun. (2013). Qazaq Dialektologiyası (Oquw-Ädistemelik Qural). Oral: M. Ötemisov Atındağı BQMU Redaktsiyalıq Baspa Ortalığı.

Nurğaliyev, Ötejan. (2015). Soğıstıñ Soñğı Jazı 2. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Nurmuratov, Serik, Baxıtjan Saterşinov ve Almasbek Şağırbayev. (Qurast.) (2013). Mäşhür Jüsip Köpeyev. Almatı: QR BĞM ĞK Filosofiya, Sayasattanuw jäne Dintanuw İnstitutı.

Ömirbekov, Jappar. (1980). Perzentterim. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Sädibekulı, Ayjarıq. (2013). Qaraşa Üydiñ Kelini. Almatı: Qaynar Baspası.

Sarıbayev, Şora. (2014). Qazaq Til Bilimi Mäseleleri. Almatı: Abzal-Ay Baspası.

Sarıbayev, Şora.(Red.) (2005). Aymaqtıq Sözdigi. Almatı: Arıs Baspası.

Seraliyev, Näsireddin. (2009). Şığarmaları II. Astana: Foliant Baspası.

Sersenbayev, Äbuw. (1981). Dastandar men Balladalar. Almatı: Jazawşı Baspası.

Sızdıqova, Räbiyğa.(1995). Söz Sazı (Sözdi Durıs Aytuw Normaları). Almatı: Sanat Baspası.

Sızdıqova, Räbiyğa. (1996). Emle jäne Tınıs Belgileri. Almatı: Rawan Baspası.

Sızdıqova, Räbiyğa. (2014a). Tildik Norma jäne Onıñ Qalıptanuwı (Kodifikatsiyası). Almatı: El-Şejire Baspası.

Sızdıqova, Räbiyğa. (2014b). Abaydıñ Söz Örnegi. Almatı: El-Şejire Baspası.

Slanov, Ğabdol. (2010). “Jawıngerdiñ Jan Sırı”. Jalın, (3), 38-40.

Suwatay, Sabit. (2011). “Matasa Baylanısqan Tirkesterdiñ Damuwı Jayında”. Vestnik QazNu Seriya Filologiçeskaya, 1(131), 183-185.

Şalğınbay, Baqıtömir. (2016). Aqqoja Biy. Almatı: Edel’veys Baspa Üyi.

Şolaq, Baluwan. (2014). Şığarmaları. Almatı: Rux BG Baspası.

Şonanulı, Teljan. (1/2015). Bes Tomdıq Şığarmalar Jıynağı. Almatı: Memlekettik Tildi Damıtuw İnstitutı.

Tasmağambetov, İmanğali. (Red.) (2006). Babalar Sözi (Batırlar Jırı). T. 39. Astana: Foliant Baspası.

Tawkenov, Qasım. (1987). Abay Bol, Arlan!. Almatı: Jazuwşı Baspası.

Tyunteşeva, Elena ve Ol’ga Şagdurova. Yu. (2019). “Emotivnıye Glagolı i Glagolı Mejliçnostnıh Otneşeniy Altayskogo i Hakasskogo Yazıkov v Sravnenii s Drugimi Tyurskimi Yazıkami”. Sibirskiy Filologiçeskiy Jurnal, No: 3, 180-193

Uç, Tayyibe. (1978). “Düşüm (Elleipsis) Olayı ve Türkçedeki Kimi Örnekleri” (s. 259-272). Ömer Asım Aksoy Armağanı (Ed.Mustafa Canpolat, Semih Tezcan, Mustafa Şerif Onaran), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Ürkimbayulı, İslamğali. (2014). Dala Jırları. Almatı: Xantäñiri Baspası.

Vardar, Berke.(1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Vardar, Berke. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.

Zipf, George Kingsley. (1949). Human Behavior and the Principle of Least Effort: An İntroduction to Human Ecology. Cambridge: Addison-Wesley Press.

Zhu, Yueying, Benwei Zhang, Qiuping A. Wang, Wei Li ve Xu Cai. (2018). “The Principle of Least Effort and Zipf Distribution”. Journal of Physics: Conference Series, 1113, s. 1-11. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1742-6596/1113/1/012007/pdf (Son Erişim Tarihi: 30.12.2019)