İSLAM ORTAÇAĞI’NDA İRAN BÖLGESİNDEKİ TARİH YAZICILIĞI

Öz İslam sonrası İran’da Moğol öncesi ve sonrası yapılan tarih yazım çalışmaları farklılıklar gösterir. Bu dönemlerde İran tarih yazıcılığının gelişim ve değişim dönemlerini İslamiyet’in Farsça üzerindeki etkisi ve İran coğrafyasında kurulan devletlerin kültür anlayışları da etkilemiştir. İran’da Abbasiler devrinde fetihler durduğundan dolayı bilimsel faaliyetler hız kazanmıştır. Bu sebeple tarih yazıcılığı da Abbasi kültürel gelişimi içinde şekillenmiştir. İran bölgesindeki tarih yazıcılığını Moğol öncesi ve Moğol sonrası olarak ikiye ayırmak mümkündür. Moğol öncesi dönemde tarih yazıcılığı Hindistan mektebi ağırlıklı ve eski kaynaklardan özetler aktaran, Arapça eserlerden taklit ve kopya şeklinde derlemelerden ibarettir. Bu eserler genellikle kritik eksikliği gösterirler. Moğol dönemi sonrası ise bu coğrafyada İlhanlı-Moğol mektebi etkisi görülürken Farsça ön plana çıkmaya başlamıştır. X. Asırda başlayan Farsça tarih yazımı, Irak coğrafyasının yanı sıra Orta Asya şehirlerine de girmeye başladı. Yazılan ilk Farsça tarih kitapları, Arapça tarih kitaplarının tercüme veya muhtasarları şeklindeydi. Bu dönemde ilk ciddi çalışmayı yapan Samani vezir ve tarihçisi Belamî’nin Taberî tarihinin Farsça tercümesinin ardından Gerdizî, Beyhakî gibi tarihçiler Farsça kaleme alınmış orijinal tarih-coğrafya kitaplarıyla ansiklopedik eserler vücuda getirdiler. Yine bu dönemde Meliknâme, Siyasetnâme, Mücmelü’t- Tevarih gibi Farsça eserlerin yanı sıra şehir tarihçiliğinde de önemli adımlar atıldı. Tarih-i Sistan ve İbn Funduk Beyhakî’nin Tarih-i Beyhak adlı eserler bunlara örnek olarak gösterilebilir. Yine bu dönemde yetişen Birunî, Kaşanî, Zahireddin Nişaburî, Ravendî , Kadı Beyzavî, Nesevî, İbnü’l Esir, Cüzcanî ve İbn İsfediyar gibi müellifler önemli eserler vücuda getirdiler. Bu dönemin esas özelliği Farsça tarih yazımında yapılan çalışmaların tercüme-i hal, şehir tarihçiliği, hanedan tarihi alanında ilk örneklerin verilmiş olmasıdır. Yine bu dönemde dünya tarihinin ilk önemli tarih denemesi, Reşidüddin’in Camiü’t Tevârih’i ile oldu. Benaketî ve Kazvinî ise daha çak destanî tarzda eserler vücûda getirdiler. XIV.yüzyıl başlarına kadar İran, Irak, Türkistan ve Anadolu’da tarihçilik İlhanlılar ve Timurluların himayesinde devam etti ve büyük başarılara ulaştı. Bu dönemde Zekeriya Kazvinî, Vassaf, Zekeriya Kazvinî, Mirhond, Hondmir, Şerefeddin Yezdî, Nizmüddin Şamî Hafız Ebru gibi tarihçiler büyük eserler vücûda getirdiler.

___

AĞACANOV, S.G., Oğuzlar, ( Türkçe Trc. Ekber N.Necef-Ahmet Annaberdiyev) , İstanbul 2002.

BARTHOLD, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Türkçe Trc. H. Dursun Yıldız), Ankara 1990.

___________., ‘‘ Beyhaki’’, İslam Ans. ( MEB) C.II, İstanbul 1970,

CAHEN, Claude, ‘‘İslamiyet’’, ( Türkçe Trc. E.Nermin Esendor), Ankara 1990.

Şemsettin Günaltay, a.g.e, s. 400-401. Ramazan Şeşen, a.g.e, s.247-248.

Ramazan Şeşen, a,g,e, s.248-249.

Felix Tauer, a.g.m, s.64.

Cüzcanî, Tabakât-ı Nasirî, ( İng. Trans. by. H. G. Raverty), vol. I-II, London 1881.

Ebû Bekir-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, ( Türkçe Trc Mürsel Öztürk), Ankara 2001.

GÜNALTAY, M.Şemsettin, İslam’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1991.

Hamdullah Müstevfî al-Kazvinî, Nüzhetü’l-Kulûb, Nşr. Guy Le Strange, II. Baskı, Leiden 1993.

HAMİLTON, A.R.Gibb, ‘‘Tarih’’, İslam Ansiklopedisi, (MEB) ,XI, İstanbul 1970.

İbn İsfendiyar, Tarih-i Tabaristân, Tahran 1320.

İbnü’l- Esîr, El- Kâmil Fî’t-Târih, C.IX- XII, ( Türkçe Trc. Abdülkerim Özaydın, Ahmet Ağırakça ), İstanbul 1987.

Katip Çelebi, Cihannümâ, İstanbul, H.1145.

KÖPRÜLÜ, Fuad, ‘‘İbn-i Funduk ’’, İslam Ansiklopedisi, (MEB ), C.II, İstanbul 1970.

Mîrhwand, Ravzatü’s Safâ fi Sireti’l Enbiyâ ve’l Mülûk ve’l Hulefâ, ( Tashih: Çemşîd Giyânfer ), C.I-XV, Tahran, H.1380.

Nizamülmülk, Siyasetname, ( Türkçe Trc. Nureddin Bayburtlugil), II. Baskı, İstanbul 1987.

Reşîdeddîn Oğuznâmesi, ( Türkçe Tercüme ve Tahlil: Z. Velidi Togan), İstanbul 1982.

RİTTER, Helmut , ‘‘ Attar’’, İslam Ansiklopedisi, (MEB), C.II, İstanbul 1970.

SEVİM, Ali, AzimÎ Tarihi, ( Türkçe Trc.Ali Sevim ) Ankara 1988.

SPULER, Berthold , “İran Tarihçiliğin Gelişimi”, (Türkçe Trc. Mustafa Demir ), Türk Dünyası Araş. Dergisi, 134, Ekim 2001.

ŞAHİD, İrfan, “ Fars Edebiyatı”, İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, (Chambridge History of Islam) C.IV, İstanbul 1989.

Şerefeddîn Ali Yezdî, The Zafarnamah by Maulana Sharafuddin Ali of Yazd , edited for the Asiatic Society of Bengal by Maulawi Muhammad Ilahdad , I –II, Kalkutta 1887- 1888.

ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.

Tâcü’s- Selmânî, Tarihnâme, ( Türkçe Trc. İsmail Aka ), Ankara 1988.

TAUER, Felix, Timurlular Devrinde Tarihçilik, Belleten, CXIII, ( Ocak 1965), Sayı:113.

TOGAN, Zeki Velidi, “Birunî”, İslam Ansiklopedisi, (MEB ), C. II, İstanbul 1970.

_________________,‘‘Reşidüddin Tabip’’, İslam Ansiklopedisi, C.IX, İstanbul 1970.

Zekeriya bin Muhammed el-Kazvinî, Âsâru’I-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Dar Sader Yay. Beyrut, Tarihsiz.