Türkçede ‘Saŋ’ Kelimesi ve Türevleri

“Kuş pisliği” anlamını taşıyan saŋ kelimesi ilk defa Karahanlı Türkçesinde görülmektedir. Tarihî ve çağdaş lehçelerde birkaç türevi de bulunan bu kelime zaman içinde unutulmuş, çağdaş lehçelerin büyük bir kısmında varlığını koruyamamıştır. Türkçede bu kelime ve türevleri tarihî süreç içinde anlam genişlemesi ile “hayvan gübresi, kir, pislik, çöp, süprüntü” vb. anlamlar da kazanmıştır. Saŋ kelimesinin türevlerinden biri olan ve sadece Türkiye Türkçesi ağızlarında tespit edilen saŋra kelimesi Türkçede nadir bir yapı olan +rA (< +Xr +A) ile türemiştir. Saŋra kelimesinin yapısının aydınlatılması, yapısı hakkında kesin bir hüküm verilemeyen çöpre kelimesinin anlaşılmasına da katkıda bulunacaktır.

The Word ‘Saŋ’ and Its Derivatives in Turkic

The saŋ word which means “bird droppings” is seen for the first time in Karakhanid Turkish. This word, which has several variants in historical and contemporary dialects, has been forgotten in time and has not been able to maintain its existence in most of the contemporary dialects. In Turkish, these words and their derivatives in the historical process with the expansion of meaning “animal manure, dirt, dirt, garbage, trash” and so on meanings have also gained. One of the derivatives of the saŋ word and not just in Turkish dialects of Turkish that has been identified saŋra is derived with + rA (< +Xr +A) which a rare structure. The clarification of the structure of the word saŋra will also contribute to the understanding of the çöpre word which cannot be given a definitive judgment on its structure.

Keywords:

saŋ, saŋra +rA appendix,

PDF

___

AAS: Uyguç, Arif A. (2006). Aydın Ağzı ve Sözlüğü. Aydın: Kolalı Matbaası.

ADD: Hamit Zübeyr ve İshak Refet (1932). Anadilden Derlemeler - I. Ankara: Hakimiyeti Milliye Matbaası.

ADD-II: Koşay, H., Aydın, O. (1952). Anadilden Derlemeler - II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Atalay, B. (1941). Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme. İstanbul: TDK Yayınları.

BK: Mütercim Asım Efendi (2009). Burhân-ı Katı. Hazırlayanlar: Mürsel Öztürk ve Derya Örs. Ankara: TDK Yayınları.

DAET: Tietze, A. (1999). “Directe arabische Entlehnungen im anatolischen Türkisch”. Anadolu Türkçesinde Yunanca, Islavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler. (Haz.: Mehmet Ölmez). İstanbul: Simurg Yayınları.

DD: TDK (1942). Türkiyede Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi 3. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.

Deny, J. (2013). Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları. (Çev.: Oytun Şahin). Ankara: TDK Yayınları.

DLTD: Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: TDK Yayınları.

DLTT: Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-II-III. Ankara: TDK Yayınları.

DRTA: Mollova, M. R. (2003). Doğu Rodop Türk Ağızlarının Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.

DS: TDK (1963-1982). Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: TDK Yayınları.

DTO: Pavet de Courteille, Abel Jean Baptiste Marie Michel (1870). Dictionnaire Turc-Oriental. Paris: Imprimerie Impériale.

EÇS: Dankoff, R.(2004). Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü. (Çev.: Semih Tezcan). İstanbul: Kitap Matbaası.

EDAL: Starostin, S., Dybo, A., Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden-Boston: Brill.

EDT: Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.

Ergüzel, M. M. (2009). Kitab-ı Bâz-Name-i Padişahi. Ankara: TDK Yayınları.

ESTY: Levitskaya, L. S. vd. (2003). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov: Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na bukvı “L”, “M”, “N”, “P”, “S”. Moskva: Vostoçnaya literatura.

EUTS: Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.

Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (2011). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 1. (1-6. Kitaplar, 4. Kitap). Haz.: Yücel Dağlı ve S. A. Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (2011). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 2. (7-10. Kitaplar, Dizin, 7. Kitap). Haz.: Yücel Dağlı, S. A. Kahraman ve R. Dankoff. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

FKS: Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.

Güngördü, E. (1998). Kazak, Kırgız ve Karakalpak Türkçelerinde Fiil. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi.

Güngördü, E. (2012). “Köken Bilimlik Çözümlemeler- I: çiğne- (1). çiğne- (2); esne- (1). esne- (2)”. Gazi Türkiyat, S. 10, s. 109-126.

Güzel, F. (2019). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.

Isparta, A. (2002). Türk Edebiyatında Bâznâmeler ve İndî’nin Bâznâmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.

Kaçalin, M. S. (2006). Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi. İstanbul: Kitabevi Yayınları.

Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbûbü’l Kulûb (İnceleme, Metin, Sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

KBS: Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (A-N) - II (O-Z). Ankara: TDK Yayınları.

Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.

KrgS: Yudahin, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü I-II. (Çev.: Abdullah Taymas). Ankara: TDK Yayınları.

KT: Şemsettin Sami (1995). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.

KWb: Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.

KzkTS: Ahmedoğlu, F. Ş. vd. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. (Çev.: H. Oraltay, N. Yüce ve S. Pınar). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.

L: Tenişev, E. R. vd. (2001). Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov, Leksika. Moskva: Nauka.

LÇ: Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî (H. 1298). Luġat-i Çaġatay ve Türkî-yi Osmanî.İstanbul: Mihran Matbaası.

MAS: Tor, G. (2004). Mersin Ağzı Sözlüğü. İstanbul: Kebikeç Yayınları.

ME: Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l Edeb -Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası-. Ankara: TDK Yayınları.

MTS: Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (Çev.: Günay Karaağaç). Ankara: TDK Yayınları.

OST: Radloff, W. (1911) Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte (Opıt slovarya tyurkskih nareçiy) IV. St.-Petersburg.

PED: Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian - English Dictionary. Beirut: Librarie du Liban.

Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar Yakutskogo Yazıka II. St.- Petersburg: Akademiya Nauk.

RS: Redhouse, J. (1987). A Turkish and English Lexicon: Shewing in English the Significations of the Turkish Terms (New Impression). Beirut: Librarie Du Liban.

Sertkaya, O. F. (2006). Dede Korkut Kitabı-Dresden Nüshasının ‘Giriş’ Bölümü-. İstanbul: Ötüken Yayınları.

TAS: Sırkaşeva, L. T., Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü. (Çev.: Ş. H. Akalın ve Ç. Turgunbayev). Ankara: TDK Yayınları.

TDES: Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Yayınları.

Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Simurg Yayınları.

TS: TDK (1963-1972). Tarama Sözlüğü I-VI. Ankara: TDK Yayınları.

TuvTS: Arıkoğlu, E., Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.

Vasary, I. (2013). “Çöp ve Türevleri”. VI. UTDK. Ankara: TDK Yayınları. s. 4491- 4502.

VEWT: Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexsika Societatis Fenno-Ugricae XVII/ 1. i YTS: TDK (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. (Haz.: Cem Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.

Zülfikar, H. (1991). Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları. Ankara: TDK Yayınları.

Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: TDK Yayınları.